كار معیشت را نمی توان ساده گرفت، یك ركن از اركان اساسی حیات است، اگر مختل باشد در سایر شئون حیات اثر می گذارد. از جمله مختصات اسلام این است كه نقش مؤثر امر معاش را به دقت مورد توجه قرار داده است تا آنجا كه برخی پنداشته اند اسلام نظریه ی زیربنا بودن اقتصاد را گردن نهاده است. مكتب واقع بین و واقع گرای اسلام، اقتصاد را زیربنا نمی داند اما نقش اساسی آن را نیز نادیده نمی گیرد. اسلام اصلاح امر معاش را در همه ی سازمانهای بزرگ و كوچك اجتماعی شرط لازم می شمارد نه شرط كافی. این است كه می گوییم: كار معیشت را نمی توان ساده گرفت، یك ركن از اركان اساسی حیات است، اگر مختل باشد در سایر شئون حیاتی اثر می گذارد. یك نفر روحانی متدین را فرض كنید كه با چند سر عائله، پس از چند سال تحصیل، در یكی از شهرستانها رحل اقامت افكنده و مسجد و محرابی را اشغال كرده است. این فرد از آن نظر كه متدین است در حدود امكانات خود فعالیتهایی می كند: مسئله می گوید، موعظه می كند، اخلاق و تفسیر و تاریخ اسلام می گوید، و از آن نظر كه یك بشر است و خرج دارد و از مراكز روحانیت زندگی اش تأمین نمی شود و در حال حاضر راه زندگی اش منحصراً این است كه از دست مردم مستقیماً ارتزاق كند ناچار است كه به مریدان خود به چشم «مستغل» نگاه كند، و چون افراد دیگری نظیر خود او ممكن است در همان شهر باشند و آنها هم از همین راه زندگی می كنند طبعاً به حكم ناموس خلقت یك نوع رقابت در «مرید داری» به وجود می آید. رقابت، احتیاط بیشتری را در رعایت جانب سلیقه ی مردم ایجاب می كند. وقتی كه این بیچاره ببیند مخالفت با عوام سبب می شود كه از هستی ساقط گردد ممكن است پیش خود فكر كند كه نهی از منكر وقتی واجب است كه موجب ضرر و زیانی نگردد، اگر موجب ضرر و زیانی گردد تكلیف ساقط است. بستگی معیشت این فرد به مردم، احساس و اندیشه ی تكلیف شرعی او را هم عوض می كند. من اعتراف دارم كه افراد استثنایی همواره بوده و هستند كه علی رغم شرایط سخت اقتصادی به وظایف خود عمل كرده و می كنند، از رقابت و مرید داری منزّهند، ولی سخن در وضع افراد عادی و معمولی است. ضرورتی ندارد كه ما وضعی به وجود آوریم كه فقط «نخبه» ها قادر بر حسن انجام وظیفه باشند.