در سخنرانی ای كه من در همین جا تحت عنوان «امر به معروف و نهی از منكر» ایراد كردم، به این نكته اشاره كردم و حالا هم تكرار می كنم و می گویم مسئولیتهای دینی ما بر دو قسم است: بعضی مسئولیتها مسئولیت یك كار است با یك شكل بالخصوص و قیافه ی معین؛ همه ی خصوصیات كار و اجزاء و شرایطش را خود اسلام معین كرده است و گفته است كه شما این كار را در این قالب معین و با این شكل خاص انجام دهید. البته این كار برای نتیجه ای فرض شده، اما ما مسئول نتیجه نیستیم. اینها را می گویند تعبّدیات. ما می توانیم آن نوع كارها را مسئولیت شكل و قالب بنامیم. مثلاً نماز دستوری است كه مقدمات و مقارنات معین دارد، شرایط و اجزایی دارد، موانع و قواطعی دارد. دستور این است كه ما نماز را همیشه با همین قالب و شكل انجام دهیم. تعبّدیِ محض است. البته این كار با این شكل به خاطر نتیجه ای است، بلكه نتایجی برایش هست: اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ [1]، اما ما فقط مسئول مقدمه ی این نتیجه هستیم نه مسئول خود نتیجه. اگر آن مقدمه را به طور صحیح و كامل كه تعیین شده و دستور رسیده انجام دهیم، نتیجه خود به خود دنبالش هست. نوع دیگر از مسئولیت هست كه ما آن را مسئولیت نتیجه می نامیم، یعنی نتیجه را به عهده ی انسان می گذارد و می گوید من فلان نتیجه را می خواهم، و اما این كه آن نتیجه با چه وسیله و چه مقدمه و با چه شرایط و در چه قالبی انجام داده شود، با هر وسیله ای كه بهتر است. یك وسیله ی ثابت و یكنواخت و قابل تعیین و اندازه گیری ندارد. در هر موردی و در هر زمانی آن وسیله فرق می كند. مثالی عرض می كنم: شما فرضاً یك گرفتاری دارید. مثلاً یكی از كسان شما در زندان است. یك وقت هست كه از یك نفر یك كار معیّن را در مورد این گرفتاری می خواهید. مثلاً نامه ای را به او می دهید و می گویید نامه را سر فلان ساعت به فلان شخص برسان. البته این نامه به منظور یك نتیجه نوشته شده، اما طرف فقط مسئول رساندن نامه است. یك وقت هست كه از طرف مستقیماً خودِ نتیجه را می خواهید و به مقدمه كار ندارید؛ می گویید من از تو خلاصی این زندانی را می خواهم، و اما این كه چه وسیله ای به كار برده شود شما معیّن نمی كنید، خود او باید برود ببیند از چه راه و چه وسیله ای بهتر است اقدام كند. معمولاً این گونه مسئولیتها در جاهایی است كه وسیله یكنواخت نیست، متغیر است، در یك حال از این وسیله باید استفاده كرد و در حال دیگر از وسیله ی دیگر، خصوصیات زمانی و مكانی و غیره فرق می كند. در این گونه موارد باید رفت و حساب كرد و اندیشید و وسیله ی مناسب را به دست آورد. در اسلام هر دو گونه مسئولیت وجود دارد. نماز و روزه و سایر تعبّدیات از نوع اول است، اما جهاد از نوع دوم است. در جهاد، مسلمانان موظفند كه از حوزه ی اسلام دفاع كنند و استقلال مسلمین را حفظ نمایند. اما با چه وسیله ای؟ آیا با شمشیر یا با تفنگ یا با وسایل دیگر؟ آن دیگر تعیین نشده و اساساً قابل تعیین و اندازه گیری نیست. مسلمانان در هر زمانی موظفند بهترین وسیله را برای این كار تهیه ببینند: وَ اَعِدّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ [2]، باید ببینند بهترین وسیله در هر زمانی چیست. مسئله ی هدایت و رهبری، از نوع دوم است. مسلمانان مسئول هدایت یكدیگرند. هر نسلی مسئول هدایت نسل بعدی است. بالاخص كسانی كه سمت رسمی رهبری دارند مسئولیت بیشتری دارند. به هر حال این نتیجه یعنی هدایت یافتن باید به دست آید، و اما وسیله ای كه باید از آن استفاده شود، برای همیشه و همه جا تعیین نشده و قابل تعیین و اندازه گیری هم نیست. در آیه ی كریمه می فرماید: قوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْلیكُمْ ناراً وَقودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ [3] یعنی خودتان و خاندانتان را از آتشی كه آتشگیره اش آدم است و سنگ، حفظ كنید. خودِ نتیجه را می خواهد، به وسیله كار ندارد. در اسلام برای هدایت و رهبری، یك شكل صد درصد معیّن ترسیم نشده كه همه ی اجزاء و مقدمات و مقارنات و شرایط و موانع در نظر گرفته شده باشد، و اساساً قابل تعیین و ترسیم و اندازه گیری نیست چون متفاوت است. رهبری مردم مثل نماز یك امر تعبدی و یكنواخت نیست، یا فی المثل از نوع وِرد خواندن و مَنتر خواندن نیست كه طرفْ یك وردی حفظ است برای عقرب زدگی یا مارزدگی و هر عقرب زده یا مارزده را كه بیاورند او همان ورد معیّن را كه حفظ كرده می خواند.

---