آزادی چیست و بشر چرا احتیاج به آزادی دارد؟ این مطلب چندان احتیاجی به توضیح ندارد. آزادی یعنی اینكه انسان رها باشد از قید و بندهایی كه جلو رشد و تكامل و فعالیتهای او به سوی كمال را می گیرد. به جز جمادات كه احتیاجی به آزادی ندارند- یعنی یك جماد، یك معدن، یك طلا در آن اعماق زمین و در زیر فشارها هم كه باشد تكوّن پیدا می كند- جاندار اعم از گیاه و حیوان و انسان احتیاج به آزادی و فضای باز دارد و اینكه مانعی برای رشد و فعالیتش نباشد. جماد چون رشد و تكامل ندارد احتیاجی به آزادی ندارد و نبات و حیوان و انسان- چه از جنبه ی فردی و چه از جنبه ی اجتماعی- چون یك موجود متكامل و بالنده و مترقی و رو به سوی كمال است احتیاج دارد كه در مقابلش مانعها و سدهایی وجود نداشته باشد تا بتواند راه خودش را طی كند؛ با یك تفاوت میان انسان و میان گیاه و حیوان. گیاه و حیوان احتیاج به آزادی دارند یعنی نباید مانعی در خارج وجود داشته باشد و عدم المانع- به قول طلبه ها كافی است. یك گل در یك گلدان و یا در یك باغچه باید مانعی در كنارش و در هرجا نباشد برای اینكه او رشد كند، ریشه بدواند و شاخ و برگ پیدا كند. حیوان هم چنین است. ولی انسان به آن جهت كه موجودی مسئول و مختار و آزاد است و موجودی است كه سرنوشتش به خودش واگذار شده است (اِنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفوراً) [1] آنچه كه خلقت و طبیعت، رایگان در اختیار گیاه و حیوان می گذارد انسان خود باید آن را كسب كند و به وجود بیاورد. انسان خودش باید آزادیخواه باشد اما آزادیخواهی در گیاه و حیوان معنی ندارد.

آزادیخواهی انسان به این معناست: باید اولاً در انسان یك روحی از عصیان و تمرّد و پرخاشگری باشد تا با موانع بجنگد و مبارزه كند. آیا همین كافی است؟ نه، اگر روح انسان تنها پرخاشگر و جنگنده و عاصی و متمرد باشد و غیر از این چیز دیگر نباشد او یك موجود هرج و مرج طلب خواهد بود. یك چیز دیگر هم باید به او ضمیمه بشود: تسلیم، انقیاد و انضباط، كه ضد عصیان و تمرّد و پرخاشگری است.

یعنی انسان در آنِ واحد، هم باید موجودی باشد پرخاشگر و عاصی و كافر- مخصوصاً می گویم كافر چون تعبیر قرآن است- و در همان حال باید موجودی باشد مسلم و مُسَلِّم و مُنقاد و اهل انضباط.

---