اما از نظر زندگی اجتماعی چطور؟ از نظر زندگی اجتماعی و از جنبه ی عمومی كه افراد اجتماع را به صورت یك واحد در می آورد، از این نظر كه بنگریم می بینیم كه عدل از جود بالاتر است. عدل در اجتماع به منزله ی پایه های ساختمان است و احسان از نظر اجتماع به منزله ی رنگ آمیزی و نقاشی و زینت ساختمان است. اول باید پایه درست باشد، بعد نوبت به زینت و رنگ آمیزی و نقاشی می رسد. اگر «خانه از پای بست ویران است» دیگر چه فایده كه «خواجه در بند نقش ایوان» باشد؟ اما اگر پایه محكم باشد، در ساختمانِ بی نقاشی و بی رنگ آمیزی هم می توان زندگی كرد. ممكن است ساختمانی فوق العاده نقاشی خوب داشته باشد و ظاهرش جالب باشد، اما چون پایه خراب است یك باران كافی است آن را بر سر اهلش خراب كند. بعلاوه همین جودها و احسانها و ایثارهایی كه در مواقعی خوب و مفید است و از نظر جودكننده فضیلتی بسیار عالی است، از نظر گیرنده فضیلت نیست، حساب او را هم باید كرد، حساب اجتماع را هم باید كرد؛ اگر رعایت موازنه ی اجتماعی نشود و حساب نكرده صورت بگیرد، همین فضیلت اخلاقی موجب بدبختی عمومی و خرابی اجتماع می گردد. صدقات زیاد و اوقاف زیاد و حساب نكرده، نذورات زیاد و حساب نكرده در هرجا كه وارد شده مانند سیل جامعه را خراب كرده، روحیه ها را تنبل و كلّاش و فاسدالاخلاق بار آورده، لطمه ها و خساراتی وارد آورده كه كمتر از لطمات و خسارات یك سپاه جرّار نبوده، مصداق كلام خدا بوده درباره ی بعضی انفاقات كه می فرماید: مَثَلُ ما یُنْفِقونَ فی هذِهِ الْحَیوةِ الدُّنْیا كَمَثَلِ ریحٍ فیها صِرٌّ اَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَموا اَنْفُسَهُمْ فَأهْلَكَتْهُ وَ ما ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَ لكِنْ أنْفُسَهُمْ یَظْلِمونَ [1]. مَثَل انفاقهایی كه در این دنیا می كنند (و عنوان انفاق و صدقه و امثال اینها به آنها می دهند) عیناً مَثَل باد سختی است كه با سرما همراه است و می رسد به زراعت مردمی كه ظلم به نفس كرده اند و همه ی آن زراعتها را از بین می برد.

خداوند به آنها ستم نكرده، خودشان به خودشان ستم كرده اند. جامعه را هرگز با جود و احسان نمی توان اداره كرد. پایه ی سازمان اجتماع، عدل است. احسان و جودهای حساب نشده و اندازه گیری نشده كارها را از مدار خود خارج می كند. امام سجاد علیه السلام فرمود: كَمْ مِنْ مَفْتونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فیهِ، وَ كَمْ مِنْ مَغْرورٍ بِحُسْنِ السَّتْرِ عَلَیْهِ، وَ كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْاِحْسانِ اِلَیْهِ [2]. بسیاری از مردم از بس خوبشان را و مدحشان را گفتند فاسد شدند، بسیاری از مردم چون از عیبشان چشم پوشی شد و مورد انتقاد قرار نگرفتند مغرور شدند، بسیاری از مردم هم چون به آنها احسان شد و از راه احسان زندگی و كارشان اداره شد متدرّجاً در غفلت فرو رفتند. این است معنی سخن علیّ مرتضی علیه السلام كه فرمود: اَلْعَدْلُ یَضَعُ الْاُمورَ مَواضِعَها وَ الْجودُ یُخْرِجُها مِنْ جَهَتِها عدل جریان كارها را در مجرای خود قرار می دهد، اما جود جریانها را از مجرای اصلی خارج می كند. بسیاری از مردم ابتدا كه می شنوند علی، مظهر كامل جود و سخا، عدل را از جود برتر دانسته تعجب می كنند كه چطور می شود عدل از جود بالاتر باشد! یعنی چه علی علیه السلام كه سرآمد اهل جود و ایثار و كرم است، درباره ی جود و كرم می فرماید كه جود و كرم كارها را از جریان خودش خارج می كند؟ اما با بیانی كه كردم و دو جنبه ای كه توضیح دادم معلوم شد كه ما تا كنون به عدل و جود از یك جنبه نگاه می كرده ایم و آن جنبه ی اخلاقی و جنبه ی فضیلت شخصی و نفسانی قضیه بوده و البته از این جهت، مطلب همان طور است. اما جنبه ی دیگر مهم است و آن جنبه ی اجتماعی قضیه است و ما تاكنون كمتر از این جنبه فكر می كرده ایم، و علت اینكه كمتر فكر می كرده ایم این است كه مدت زیادی نیست كه بشر به ارزش مطالعات اجتماعی پی برده و قوانین اجتماعی را شناخته؛ در سابق كم و بیش بعضی از مفكّرین عالی قدر ما توجه داشته اند اما به صورت علوم مدوّنی نبوده است، لهذا در قضایا فقط به جنبه های اخلاقی و فردی آنها نگاه می كرده اند. من یاد ندارم تاكنون كسی در كتابی در اطراف این جمله كه عرض كردم بحثی كرده باشد و حال آنكه این جمله در نهج البلاغه است و در دسترس همه بوده. به نظرم علتش این است كه این جمله با مقیاسهای اخلاقی نمی توانسته در نظرها معنی درست و قابل توجهی داشته باشد. اما امروز كه به بركت پیشرفت علوم اجتماعی، مقیاسهای دیگر غیر از مقیاسهای اخلاقی به دست ما رسیده می فهمیم كه چه كلام پرارزشی است و چقدر این سخن از زمان خودش بلكه از زمان سید رضی (ره) - كه سخنان علی علیه السلام را گردآوری كرد و به نام نهج البلاغه به صورت كتابی درآورد- جلوتر و بالاتر است. هیچ ممكن نبود در آن زمان خود سید رضی كه جمع كننده ی این كلمات است و حتی بوعلی سینا كه بزرگترین فیلسوف عصر گردآوری نهج البلاغه است، بتواند چنین حقیقت اجتماعی عالی را بیان كند.

---