* [1] بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمدللّه رب العالمین بارئ الخلائق اجمعین، و الصلوة و السلام علی عبداللّه و رسوله و حبیبه و صفیّه و حافظ سرّه و مبلّغ رسالاته سیّدنا و نبیّنا و مولانا ابی القاسم محمد صلی الله علیه و آله و علی اله الطیبین الطاهرین المعصومین اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم: وَ ما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ [2]. یكی از مسائل مهم در درسهای تاریخ، نقش دین و آورندگان دین در تحولات تاریخی است. امروز اجمالاً جزء مسلّمات شمرده می شود كه تاریخ دین و مذهب با تاریخ بشر توأم است؛ یعنی تا آنجا كه می شود از بشر و از زندگی بشری سابقه ای به دست آورد، از دین و مذهب هم در همان جا سابقه ای وجود دارد. نمی توان جامعه ای را در تاریخ پیدا كرد كه در آن جامعه دین اصلاً وجود نداشته است و هیچ گونه مراسمی به عنوان مراسم دینی كه توأم با نوعی تقدیس و پرستش است به هیچ شكل و صورتی وجود نداشته است. حال آیا در ابتدا ادیانِ توحیدی بوده است و پرستشهای انحرافی و بت پرستیها بعدها به صورت یك انحراف از حق پرستی و خداپرستی پیدا شده است آنچنان كه اولیای دین ما به ما اینچنین تعلیم داده اند كه از ابتدا كه بشر بر روی زمین پیدا شده است خدای متعال حجت فرستاده است و از طرف دیگر فطرت اصلی بشر فطرت توحیدی است، پرستشهای دیگر شكلهای انحرافی و مسخ شده از حق پرستی و خداپرستی است؛ یا آن طوری كه دیگران می گویند، از اول خداپرستی و یگانه پرستی وجود نداشته است؛ اول طبیعت پرستی، بعد مذهب پرستی، روح پرستی و امثال اینها بوده است، بعد منتهی به یگانه پرستی شده است، كه فعلاً نمی خواهم وارد این بحث بشوم. آنچه مسلّم است دین به معنی اعم و پرستش به معنی اعم همیشه همراه بشر بوده است. قهراً این مسئله مطرح است كه دین در طول تاریخ چه نقشی در تحولات زندگی بشر داشته است؟ آیا نقشی رهبری كننده و اصلاح گرانه و پیش برنده داشته است یا نقشی بازدارنده و متوقف كننده؟ لااقل درباره ی انبیای بزرگ این مطلب مطرح است كه پیغمبران چه نقشی در تحولات تاریخی داشته اند. برای اینكه این بحث را بتوانیم طرح بكنیم باید سه بحث دیگر را در اینجا طرح بكنیم تا ضمناً مقدمه ای بر آن بحث باشد.

---