مسئله ی دیگر این است: تمدن و فرهنگ بشری در یك جا ثابت نیست، نقل و انتقال دارد. تاریخ نشان می دهد كه در طول این چند هزارسالی كه بشر موفق به تشكیل تمدن و ایجاد فرهنگ شده است، در هر دوره ی صد ساله، دویست ساله، پانصد ساله، هزارساله یك نقطه ی زمین یعنی یك گروه از بشر، یك نژاد از بشر، یك ملت از بشر مشعلدار تمدن و فرهنگ بشری بوده، بعد- مثل خورشید كه در یك جا مدتی هست بعد غروب می كند، آن جایی كه روز بوده شب می شود و جای دیگر روز می شود- كم كم این تمدن و فرهنگ از آنجا غروب كرده و در جای دیگری طلوع كرده است.

آنجا هم دویست سال، پانصد سال، هزارسال بوده باز غروب كرده و در جای دیگر طلوع كرده است، و همین طور. معنایش این است كه اقوام بشری از نظر تمدن و فرهنگ، اعتلا و انحطاط دارند. هر قومی یك دوره ای دوره ی اعتلای تمدن و فرهنگ اوست، بعد نوبت انحطاط و تنزل تمدن و فرهنگ او می رسد. تاریخ نشان می دهد یك وقتی چین مركز تمدن و فرهنگ عالم بوده است، زمانی مصر، یك وقتی ایران، زمانی بابِل و یك وقتی جای دیگر. در دوره های نزدیك ما یك وقتی بغداد كه مركز تمدن اسلامی بوده چنین بوده است و زمانی اندلس. در دوره ی اسلامی مدتی مصر [مركز تمدن و فرهنگ دنیای اسلام ] بوده است.

ایران خودمان مدتی در دوره ی اسلامی مركز بوده است. حالا اروپا و آمریكا مركز تمدن و فرهنگ دنیا هستند. ولی شما وارد زندگی حیوانات اجتماعی نظیر مورچه یا زنبور عسل بشوید، هرگز این حرفها وجود ندارد. نمی گویند تمدن زنبوری یك وقتی در ایران بوده، زمانی در چین بوده، یك وقتی در مصر بوده، زمانی در هند بوده، یك وقتی در اروپا بوده، زمانی در آمریكا بوده و حالا در فلان نقطه ی دنیاست؛ بلكه تمدن زنبوری هر جای عالم كه بوده یك جور بوده است، ترقی و انحطاطی در آن وجود ندارد.