مكرر گفته ایم كه عبادت برای ذكر خداست. در ورقه های روح، خود واقعی و خود خیالی گفته ایم كه انسان تنها با یاد خداست كه خود واقعی خویش را می یابد. علیهذا عبادت خلوت كردن از خلق است برای به خود آمدن و خود را در پرتو یاد خدا بازیافتن. هرچه توجه به دنیاست، از خود رفتن و بی خود شدن است و هرچه توجه به بیرون است (نه به منظور مطالبه، بلكه به عنوان یك شیفته و غرق شده) از خود بی خود شدن است و از هوش رفتن است و از خود بیرون رفتن و با خود بیگانه شدن است، و عبادتْ خلوت برای به خود آمدن است.

عبادت پایگاه و مركزی است كه در آنجا انسان مقام و موقع واقعی خویش را باز می شناسد.

اینشتین در كتاب دنیایی كه من می بینم [1](ص 57) درباره ی مذهب به شكل سوم كه خود آن را «احساس مذهبی آفرینش یا وجود» می نامد، می گوید:

در این مذهب، فرد به كوچكی آمال و هدفهای بشر پی می برد و عظمت و جلالی را كه در ماورای امور و پدیده ها در طبیعت و افكار تظاهر می نماید حس می نماید. او وجود خود را یك نوع زندان می پندارد، چنانكه می خواهد از قفس تن پرواز كند و تمام هستی را یكباره به عنوان یك حقیقت واحد دریابد.

ویلیام جیمز به نقل احیای فكر دینی (ص 105) می گوید:

انگیزه ی نیایش نتیجه ی ضروری این امر است كه در عین آنكه درونی ترین قسمت از خودهای اختیاری و عملی هركس خودی از نوع اجتماعی است، با وجود این، مصاحب كامل خویش را تنها در جهان اندیشه می تواند پیدا كند. اغلب مردم، خواه به صورت پیوسته خواه تصادفی، در دل خود به آن رجوع می كنند. حقیرترین فرد بر روی زمین با این توجه عالی، خود را واقعی و با ارزش احساس می كند.

اقبال خود در احیای فكر دینی (ص 105) می گوید:

در این گفته هیچ امر سرّی و معمایی وجود ندارد. نیایش به عنوان وسیله ی اشراق نفسانی، عملی حیاتی و متعارفی است كه به وسیله ی آن جزیره ی كوچك شخصیت ما وضع خود را در كل بزرگتری از حیات اكتشاف می كند.

ایضاً در صفحه ی 108 می گوید:

نیایش، خواه فردی باشد خواه اجتماعی، تجلی اشتیاق درونی است برای دریافت جوابی در سكوت هراسناك جهان، فرایند منحصر به فرد اكتشافی است كه به وسیله ی آن منِ جوینده در همان لحظه كه نفی خودی خویشتن را می كند به اثبات وجود خویش می رسد و به این ترتیب ارزش حقانیت وجود خویش را به عنوان عامل بالنده ای در حیات جهان اكتشاف می كند.

رجوع شود به ورقه های یادداشت روح، خود واقعی و خود خیالی.

---