در باب عقل مباحثی هست، از قبیل اینكه:
حقیقت عقل چیست؟
آیا قوه ی عاقله مجرد است؟
چرا مجردات عالیه را عقول می نامند؟
احادیثی كه وارد شده:
اول ما خلق اللّه العقل.
رابطه ی عقل و دین
عقل فلسفی چیست؟
و امثال اینها.
اسلام رابطه ی نزدیك و صمیمی با عقل دارد. قرآن كریم به عقل و
تعقل دعوت كرده است. از قدیم الایام كتاب العقل یكی از كتب
حدیث جامع بوده است. كتب حدیث شیعه با كتاب العقل و الجهل
آغاز می شود.
اینكه می گویند خداوند بشر را به عقل ممتاز فرموده چیست؟
چه خصوصیتی در انسان است كه با سایر حیوانات فرق دارد؟
عقل قوه ی عمل در مدركات است كه آنها را از صورت محسوس و
متخیّل به صورت معقول درمی آورد و در معقولات به ترتیب خاصی
كه استدلال نامیده می شود عمل می كند.
نتیجه ی این عمل این است كه به سرمایه ی اوّلی می افزاید.
مبحث دیگر این است كه از نظر اسلام عقل و جهل مقابل
یكدیگرند. عقل قوه ی تمیز یعنی غربال است و هم قوه ی تجزیه و تحلیل
است- همچنان كه در دفتر 89 گفته ایم- و جهل به خلاف آن است.
مبحث مهم دیگر این است كه عقل تجزیه پذیر است از این نظر
جلد ششم . ج6، ص: 317
كه همان طوری كه جنون گاهی در یك شی ء است و گاهی در چند
چیز یا در همه چیز، نادانی و عدم تعقل نیز گاهی در همه چیز است و
گاهی در چند چیز یا یك چیز. معمولاً مردم در امور دینی عقل خود
را به كار نمی اندازند، در حالی كه در امر دنیا فوق العاده زیركند. این به
دو علت است: اول عظمت خردكننده ی دین كه شخص را وادار به
تسلیم می كند و عقل طبعاً جرأت مداخله ندارد، دوم به علل تربیتی
كه مردم را از فكر كردن ترسانده اند و فكر كردن كار خطرناكی شمرده
شده است.
همان طور كه می گویند مجتهد یا مطلق است یا متجزّی، باید
گفت كه عاقل نیز یا مطلق است و یا متجزّی و اكثر مردم متجزّی اند و
درصد خاصی از جنون در غالب مردم لااقل در برخی حالات وجود
دارد. سئل علی علیه السلام عن الجماع فقال. . .