بسم اللّه الرحمن الرحیم
الحمد للّه ربّ العالمین بارئ الخلائق اجمعین و الصلوة و السّلام علی عبداللّه ورسوله و حبیبه و صفیّه سیّدنا و نبیّنا و مولانا ابی القاسم محمّد و آله
الطّیّبین الطّاهرین المعصومین اعوذ باللّه من الشّیطان الرجیم:
بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ. `اَلرَّحْمنُ. `عَلَّمَ اَلْقُرْآنَ. `خَلَقَ اَلْإِنْسانَ. `عَلَّمَهُ اَلْبَیانَ. `اَلشَّمْسُ وَ اَلْقَمَرُ بِحُسْبانٍ. `وَ اَلنَّجْمُ وَ اَلشَّجَرُ یَسْجُدانِ. `وَ اَلسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ
اَلْمِیزانَ. `أَلاّ تَطْغَوْا فِی اَلْمِیزانِ. `وَ أَقِیمُوا اَلْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا اَلْمِیزانَ. `وَ
اَلْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ. `فِیها فاكِهَةٌ وَ اَلنَّخْلُ ذاتُ اَلْأَكْمامِ. `وَ اَلْحَبُّ ذُو اَلْعَصْفِ
وَ اَلرَّیْحانُ. `فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ [1].
سوره ی مباركه ی رحمن است. تنها سوره ای است كه خود سوره با یكی از اسماءاللّه آغاز
می شود، با اسم مبارك «رحمن» . ما در «
بسم الله الرحمن الرحیم» بعد از «اللّه» با اسم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 28
«رحمن» روبرو می شویم. «رحمن» از نظر لغوی مبالغه ی در رحمت است، در عنایت
و جود و بخشندگی؛ و این اسم به غیر خداوند اطلاق نمی شود، برخلاف بعضی از
اسمهای دیگر مثل «رحیم» . به غیر خدا هم «رحیم» می شود گفت. در واقع «رحیم»
امری است كه فی حد ذاته می تواند مراتب و درجات داشته باشد كه شامل به
اصطلاح رحمت امكانی هم بشود، یعنی رحمت از آن جهت كه منسوب به یك
ممكن الوجود است، و لهذا در قرآن به پیغمبر اكرم «رحیم» اطلاق شده است: «
لَقَدْ
جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْكُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» [2].
كلمه های «رؤوف» و «رحیم» هم از اسماءاللّه است ولی از اسمائی است كه
اختصاص به خداوند ندارد، یعنی در عین اینكه شأنی از شؤون الهی را بیان می كند به
غیر خدا هم اطلاق می شود؛ یعنی رحمت به آن معنی كه در «رحیم» هست و رأفت
به آن معنی كه در «رؤوف» هست به اصطلاح درجه ی امكانی هم دارد كه می شود آن را
به یك ممكن نسبت داد. ولی «رحمن» به آن معنای «مبالغه ای» كه دارد، یعنی آن
نهایت درجه ی رحمت و رحمتِ شامله ای كه تمام هستی را دربرگرفته است، مثلاً
خود پیغمبر هم به تمام وجود خودش مشمول رحمن است، و هر موجود و مخلوق
دیگری. این اسم به غیر خدا اطلاق نشده است.
اكثریت قریب به اتفاق آیات این سوره ی مباركه تذكر و یادآوری نعمتها و آلاء
پروردگار است، ولهذا از یك طرف با لفظ «
اَلرَّحْمنُ » شروع می شود [كه ] رحمت
است و از طرف دیگر مكرر مانند یك ترجیع بند 31 بار این آیه تكرار شده است:
«
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ *» . مخاطب، جن و انس هستند: پس به كدام یك از نعمتهای
الهی تكذیب می آورید، یعنی كدام یك از نعمتهای الهی را می توانید انكار كنید؟ پس
اصلاً روح و سیاق این سوره تذكر و یادآوری نعمتهاست برای اینكه انسان متنبّه و
متوجه باشد كه نعمتهای الهی را چه ذهناً و فكراً و چه عملاً مورد انكار قرار ندهد و
همیشه به آن نعمتها توجه داشته باشد. توجه به نعمت، روح شكر و سپاسگزاری را
در انسان به وجود می آورد و انسان را بیشتر متذكر خدا می كند و بیشتر در صراط
عبودیت قرار می دهد و از مخالفت و عصیان باز می دارد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 29