از خود قرآن این مطلب كاملاً استفاده می شود كه تقوا درجات و مراتب دارد. معلوم
است؛ یك وقت انسان تقوایش در حدی است كه از گناهان كبیره و از اصرار بر
صغیره اجتناب می كند. این اولین درجه ی تقواست كه به آن، عدالت محقَّق می شود. در
اصطلاح فقه اسلامی هست كه مثلاً امام جماعت باید عادل باشد، شاهد باید عادل
باشد، قاضی باید عادل باشد، مرجع تقلید باید عادل باشد؛ معنی عادل این است كه
این درجه از تقوا یعنی خود نگهداری از گناهان كبیره و خود نگهداری از تكرار و
اصرار بر گناهان صغیره را داشته باشد، كه اگر این حد هم نباشد فاسق است،
مجموعه آثار شهید مطهری . ج26، ص: 162
«
أُولئِكَ هُمُ اَلْفاسِقُونَ » كه بعد می آید.
درجه ی بالاتر این است كه انسان خودش را از گناهان صغیره هم حفظ و
نگهداری كند. بالاتر اینكه از مكروهات هم خود را نگهداری كند، یعنی طوری
خودش را نگهداری می كند كه هیچ وقت مكروهی هم بجا نمی آورد. البته این بدون
تنظیم كردن زندگی به دست نمی آید؛ یعنی انسان طوری عمل می كند كه همیشه
هرچه عمل كند یا واجب است یا مستحب یا مباح، و حتی مباح هم ممكن است
نباشد؛ كه علامه حلّی می گوید من یازده سال با خواجه نصیرالدین طوسی زندگی
كردم، یك مباح از او ندیدم. نه اینكه یك آدم دوری گزین از همه چیز بود، بلكه
آنچنان كارش را تنظیم كرده بود كه همه ی كارها برایش یا واجب می شد یا مستحب.
اگر می خوابید آن خواب برایش مباح نبود، حتماً مستحب بود، چون در وقتی
می خوابید كه به خواب نیاز داشت. اگر غذا می خورد، آن غذا را وقتی می خورد و
آنچنان می خورد كه آن غذا را باید می خورد، خوردنش بر او واجب یا حداقل
مستحب بود؛ و لباس كه می پوشید و حرف كه می زد [همین طور. ] یك كلمه ی حرفش
حساب داشت. حرفی كه هیچ اثر نداشت نمی گفت. پس او حرف مباح نداشت؛
حرفی كه می گفت یا واجب بود یا مستحب. البته بالاتر از این، این است كه انسان
تقوا داشته باشد حتی از غیر خدا، تقوا داشته باشد از توجه به غیر خدا، تقوا داشته
باشد از غفلت خدا. اینها همه مراتب تقواست. این است كه در قرآن مراتب [برای
تقوا] ذكر شده است.