1. تعریف تكامل و فرق آن با توسعه و یا تمام شدن و اینكه تكامل حركت است نه تمام، ولی توسعه ممكن است واقعاً از سنخ حركت باشد. حركت همیشه از نقص به كمال است نه از نقص به تمام.

احیاناً در مورد توسعه نیز حركت هست. 2. نظریه ی بوعلی در مفهوم كمال و تكامل3. نظریات درباره ی تعریف تكامل4. دو نوع تكامل: یكی از بین رفتن ناقص و جانشین شدن كامل (در حقیقت جانشین كردن) ، نظیر تعویض استاد و معلم كاملتر به جای ناقصتر و تعویض قانون كاملتر و تعویض ابزار كاملتر، و دیگر حركت تكاملی مثل حركت تكاملی فرد و حركت تكاملی انواع (البته به شكلی دیگر) . اما تكامل اجتماعی انسان از چه نوع است؟ البته این مطلب مبتنی است بر اینكه جامعه را واحد حقیقی بدانیم یا اعتباری. 5. تكامل معنوی و تاریخی انسان كه از نوع تكامل حقیقی استاز یك نظر شبیه تكامل نوعی داروینی است و از لحاظی دیگر كه عامل انتقال وراثت نیست بلكه بیان و قلم و امثالُهاست، شبیه نیست. 6. عامل اصلی تكامل چیست؟ تغییر طبیعت؟ تأثیر متقابل و برهم خوردن تعادل اجتماعی؟ رجوع شود به زمینه ی جامعه شناسی ص 365 و 366 و صفحات 379. . . حاشیه ی ما و به ورقه های تكامل اجتماعی و معنوی- ظرفیت بی نهایت انسان. 7. سیر جامعه به سوی تمركز- زمینه ی جامعه شناسی ص 370- 3738. دو نوع نیاز در انسان: تسكین عطش درونی به پیشرفت و رفع نیازهای مادی در مبارزه با طبیعت (زمینه ی جامعه شناسی صفحه ی 380 (حاشیه) ، ایضاً حاشیه ی ص 383) . 9. راز تكامل از نظر ما- زمینه ی جامعه شناسی حاشیه ی ص 380 و حاشیه ی ص 38310. در زمینه ی جامعه شناسی میان تغییر فرهنگی و پویایی فرهنگی فرق گذاشته نشده. رجوع شود به حاشیه ی آن كتاب ص 384. 11. در زمینه ی جامعه شناسی ص 387 عنصر فقر و بیماری را عنصر فرهنگی خوانده است و در ص 388 فرهنگ را به مادی و معنوی تقسیم كرده است! ! 12. آیا تاریخ آفرینی مولود تمدن (به غلط فرهنگ مادی) است و یا مولود فرهنگ (به غلط فرهنگ معنوی) ؟ ر. ك: زمینه ی جامعه شناسی ص 39013. ایست گرایی یك امر قسری است، عواملش چیست؟ دو عامل در كار است: روحیه ی تقلید در عوام و منافع طلبی خواص- ر. ك: حاشیه ی ص 398 و ص 39914. عطف به نمره ی. . . در ص 409 می گوید: در اینكه جامعه ی انسانی از یك سو بر ارگانیسم انسانی (مقصود ارگانیسم جامعه ی انسانی است) و از سوی دیگر بر طبیعت قائم است تردیدی نیست. . . ایراد ما همین است كه جامعه ی انسانی در درجه ی اول بر فطرت انسانی قائم است و فطرت قطب نمای اوست به سوی مقصد نهایی، و تكامل هدفدار است و ذی مقصد نه بی مقصد. از جمله اختلاف نظر فطریون و ابزاریون مقصد داشتن و هدایت شده بودن تكامل است (رجوع شود به نظریه ی كتاب سرنوشت انسان) . 15. عطف به بحث فلسفه ی تاریخ در /56/131 راجع به مدنیّ بالطبع بودن انسان كه یكی از وجوه مدنیّ بالطبع بودن این است كه پاره ای از استعدادها از آن جمله استعدادهای اخلاقی و انسانی تنها در جامعه مجال تجلی می یابد. 16. عطف به بحث اقتصاد در /56/130