تعریف تاریخ1. تاریخ، سرگذشت مشترك و توأم و بهم بافته ی افراد است و به عبارت دیگر تاریخ سرگذشت جامعه است. آنچه صرفاً به فرد مربوط می شود و تأثیری در آینده ندارد و تحت تأثیر گذشته ی جامعه نیست یا اگر هست بسیار ضعیف است، تاریخ نیست، یعنی تاریخ جامعه نیست.

قوم و جماعت2. آیا جماعت و قوم از نظر قرآن سرگذشت بهم بافته و در نتیجه سرنوشت مشترك دارند و حتی در آنچه مربوط به این زندگی است تر و خشك احیاناً (اگر خشك غالب باشد) با هم می سوزند؟ بلی چنین است. قرآن در آیات زیادی روی «قوم» و «امت» تكیه كرده است. لكل امة اجل اذا جاء اجلهم. . . (رجوع شود به المیزان ج 4 ص 102 و ج 8 ص 85 و ج 10 ص 71- 73 و ج 18 ص 191 و ج 7 ص 333) . ر. ك: فلسفه ی تاریخ از نظر قرآن- دانشگاه شیراز، شماره ی 8. 3. آیا سرنوشت اقوام روی یك نظام مشخص و قطعی علّی و معلولی است، قانون است، كلّیت دارد یا نه؟ آری، بر خلاف نظر اشاعره و بر خلاف نظر كشیشان امثال بوسوئه [1]: سنة اللّه التی قد خلت من قبل و لن تجد لسنة اللّه تبدیلاً. . . ، و قضینا الی بنی اسرائیل فی الكتاب لتفسدن. . . ، و ان عدتم عدنا. . . درباره ی فرعونها می گوید: ذلك بأن اللّه لم یك مغیراً نعمة انعمها علی قوم. . . 4. آیا اسلام روی مسئولیت فرد تكیه دارد و فرد را آزاد می داند و اراده ی آزاد انسان را حاكم بر اوضاع اجتماعی می داند یا وجدان انسان، اراده ی انسان، ایمان انسان را پرتوی، مجلایی، مظهری، تابعی از اوضاع محیط طبیعی و اجتماعی می داند؟ آیا اصالت انسانی است یا نه؟ جواب: اصالت انسانی است؛ در عین اینكه می گوید: الناس بزمانهم أشبه منهم بآبائهم، روی فرد تكیه می كند. 5. آیا انسان را اصیل می داند و تاریخِ انسان را ساخته ی اختیاری خود انسان می داند؟ آیا تاریخ انسان مادی است یا غیرمادی [2]؟ جواب این است كه تاریخ انسان از نظر اسلام یك موجود مركب از ماده و روح است، به دلیل دعوتهای اسلامی كه روی هر دو موضوع تكیه می كند: هم از سعادتهای مادی، سیادتها، رفاهها، وفور نعمت ها و كفران نعمت ها و سلب نعمت ها یاد می كند و هم ازرضوان من اللّه اكبر. اسلام و جنگ طبقاتی6. نظر اسلام در [باره ی] جنگ طبقاتی چیست؟ اسلام در عین اینكه انسان را مختار می داند و اجباراً (برخلاف ماركسیستها) فكر انسان را تابع موقعیت طبقاتی نمی داند و نمی گوید الزاماً آن كس ضد ظلم است كه از ظلم رنج می برد و الزاماً آن كس طرفدار عدالت است كه از عدالت بهره می برد، عامل محرك از نظر اسلامبلكه وجدان اصیل انسان احیاناً علیه خودش می شورد، به دلیل تاریخ اسلام، تاریخ خود پیغمبر، تاریخ خدیجه، ولی در عین حال طبقه ی برخوردار و متنعم و بهره كش از نظر اسلام مانع اساسی پذیرش حق و حقیقت اند، زیرا در طبقه ی محروم دو نیرو آنها را جذب می كند و احیاناً نیروی تقلید آباء و اجداد آنها را به زنجیر می كشد ولی در طبقه ی بهره كش منافع مادی مانع بزرگی است. نقش اساسی تربیت7. نقش اساسی اخلاق، تربیت، دعوت، تبلیغ، آگاهی، تشویق و ترغیب از نظر اسلام كه ناشی از فلسفه ی اصالت انسان است. 8. اسلام حیات را جنگ می داند اما جنگ حق و باطل كه هم شامل جنگ عقل و نفس است و هم شامل جنگ اهل حق با اهل باطل و از آن جمله جنگ طبقاتی. 9. عطف به شماره ی 3، توجیه به اصطلاح الهی تاریخ، ویل دورانت، لذات فلسفه ص 254: اسقف بوسوئه با نوشتن كتاب تاریخ عمومی راه را باز كرد.

تاریخ، پیش از آن وقایع نگاری بود. ویل دورانت در یك مباحثه ی فرضی از زبان بوسوئه می گوید: می ترسم به عقاید كسی كه به اب و ابن و روح القدس معتقد است و تاریخ را جلوه ی مشیت الهی می بیند بخندند. منمی خواستم به ولیعهد معنی تاریخ را یاد بدهم (ولیعهد لوئی چهاردهم) [3]و به همین جهت كتابی نوشتم كه برای تاریخ همه ی اقوام به منزله ی نقشه ی جهان نمای خشكیها و دریاها باشد.

می خواستم پیوند اجزاء را با كل نشان بدهم. تاریخ به نظر من پهنه ی بازی اراده ی مقدس الهی است و هر حادثه درس عبرتی ! است كه آسمان به زمین می دهد. من لوئی پانزدهم را (همان ولیعهد) [4]متوجه ساختم كه انقلابها از جانب خداست برای تعلیم فروتنی به پادشاهان. در ص 258 از زبان آناتول فرانس خطاب به جمع فلاسفه از قبیل هگل و غیره نقل می كند: من به «تسلی» كه كتابهایی مانندتحقیق در اخلاق و روح القوانین منتسكیو و مجلدات كتاب فصیح گیبون را بیرون داده است، به نظر تحسین می نگرم. شما همگی تاریخ را از قید الهیات آزاد ساختید و آن را داخل علم و فلسفه كردید.

---