1. در سخنرانی روز 25 شوال 81 بحثی شد در اطراف مقایسه بین سیرت امام صادق و بعضی از اجداد بزرگوارشان كه به ظاهر متعارض دیده می شود و در واقع تعارض نیست. لازمه ی روح زنده و سیّال تعلیمات اسلامی همین است كه با اختلاف اوضاع و احوال، اموری كه مربوط به روح تعلیمات نیست، مربوط به پیكر آن روح است، تغییر كند. .

2. عصر امام صادق عصر جنگ عقاید بود [1]، عصری بود كه میل به تحقیق و فهمیدن در مردم پیدا شده بود. پیدایش معتزله [2]و غیر معتزله- كه در آن وقت شاید مرجئه خوانده می شدند- از یك طرف، متصوفه از طرف دیگر، پیدایش و آزادی زنادقه و دهریین از طرف دیگر، پیدایش روشهای گوناگون فقهی از طرف دیگر آن عصر را عصر جنگ عقیده قرار داده بود. .

بغداد كه كانون جنبش فرهنگی قرون اولیه ی اسلامی است، در آخر عهد امام صادق ساخته شد (سال 145- 146) و به نقلالامام الصادق مظفری، جلد اول، صفحه ی 146: .

و فی الجانب الغربی من بغداد علی ضُفّة النهر شمال جسره الغربی الیوم المعروف بالجسر القدیم مكان یعرفه الناس بمدرسة الصادق و لیس فیه الیوم اثر بیّن و لعله افاد بعض الناس فیه عند مجیئه الی بغداد علی عهد المنصور. .

این نظر كه امام به بغداد آمده، از نقلهایی استفاده شده كه حكایت می كند یك بار منصور امام را به بغداد احضار كرد. .

3. الامام الصادقمظفری، صفحه. . . از سید بن طاوس نقل می كند كه منصور مجموعاً هفت بار حضرت را به عراق (اعم از كوفه یا بغداد) احضار كرد و بعد می پردازد به ذكر آثار نیك مسافرت حضرت به عراق، از جمله اینكه مردم عراق از نزدیك آن حضرت را دیدند و بر ارادتشان افزوده شد، دیگر اینكه در این سفرها شیعیان را به محل قبر مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام آشنا كرد و در یكی از سفرها صفوان بن مهران جمّال به امر آن حضرت بنای مختصری برای اولین بار بر روی قبر آن حضرت بنا كرد. .

ایضاً می گوید در همین سفرها بود كه هشام بن الحكم كه جهمی بود، پیرو امام شد. كما اینكه در همین سفرها بود كه ابوحنیفه به امرمنصور چهل مسئله ی مشكل تهیه كرده بود و از امام پرسید و امام هر جواب را با ذكر عقاید علمای عراق و مدینه ایراد فرمود. ایضاً داستان صاحب الخیار هم در همین سفرها اتفاق افتاد [3]. .

4. راجع به مذاهب اربعه ی زمان آن حضرت، رجوع شود بهالامام الصادقاسد حیدر و بهالعروبة فی دار البوارخالصی زاده و ضحی الاسلام. .

5. راجع به تاریخ مذهب شیعه و تطورات آن، رجوع شود بهالامام الصادقاسد حیدر، قسمتهای آخر كتاب و به كتابالشیعة و الحاكمون شیخ جواد مغنیه. .

6. از باب العشرةكافینقل شده: .

ان الرجل منكم اذا ورع فی دینه و صدق الحدیث و ادّی الامانة و حسن خلقه مع الناس قیل هذا جعفری و یسرّنی ذلك و یدخل علیّ منه السرور و قیل هذا ادب جعفر، و اذا كان علی غیر ذلك دخل علیّ بلاؤه و عاره و قیل هذا ادب جعفر. .

از اینجا معلوم می شود كه در زمان خود آن حضرت نیز به آن حضرت حوزه ی تعلیم و تربیت نسبت داده می شده. .

شیخ مفید به نقلالانوار البهیةمی گوید: از هیچ كدام از ائمه ی اهل بیت آنقدر كه از امام صادق نقل شد نقل نشد. بعضی از اصحاب حدیث اسامی روات ایشان را جمع كرده اند، چهار هزار نفر شده اند. .

رجوع شود بهالامام الصادقاسد حیدر، كلام وشّاء: .

لقد رأیت سبعمائة شیخ فی هذا المسجد كل یقول حدّثنی جعفر بن محمد. 7. امام صادق از دخالت در سیاست ابا كرد، نامه ی ابوسلمه را آتش زد (مروج الذهب) . درالامام الصادقمظفری، ص 288 ازاثبات الوصیةمسعودی داستان رفتن ابومسلم را به خانه ی امام و جمع شدن در خانه ی عبداللّه محض و اشاره ی امام به استقرار امر بر منصور را نقل می كند و درالشیعة و الحاكمونص 140 ازمقاتل الطالبیینص 206 و 254 (طبع 1949) داستان اجتماع اولاد عبداللّه بن الحسن و سفّاح و منصور و ابراهیم الامام و بیعت با محمد بن عبداللّه محض و امتناع امام صادق از بیعت و حركت از مجلس را نقل می كند. .

8. سیاست بنی العباس: الشیعة و الحاكمونسوء نیت و سوء سریره ی بنی العباس و اینكه آنها از امویها بدتر بودند با دلایل و مقایسه اجمالاً ذكر می كند. در آنجا، ص 131 ازالنزاع و التخاصممقریزی نامه ای از ابراهیم الامام به ابومسلم نقل می كند به این مضمون: .

انظر هذا الحی من الیمن فاكرمهم و اسكن بین اظهرهم فان اللّه لایتم هذا الامر الاّ بهم و انهم ربیعة فی امرهم و اما مضر فانهم العدو القریب الدار و اقتل من شككت فیه و ان استطعت ان لاتدع بخراسان من یتكلم بالعربیة فافعل. .

عرب و زبان عربی:

معلوم می شود سیاست عباسیین بر طرد زبان عرب و بعض قبایل عرب بوده. نه ابراهیم تعصب عربی داشته و نه ابومسلم تعصب ایرانی، همان طوری كه نظیر این را جرجی زیدان درتمدن اسلامینقل كرده است. .

سیاست عباسیین بر تمسك به قرابت رسول خدا بوده، همان طوری كه از اولین خطابه ی سفاح در كوفه- كه درالكاملابن اثیر آمده و بعد داود بن علی آن را دنبال كرد- پیداست. دعات آنها اگرچه محرمانه به نفع عباسیین كار می كردند اما شعارشان «الرضا (یا الرضی) من آل محمد» بود. اول كار، عباسیین به نفع علویین كار می كردند، منصور و سفاح و ابراهیم با محمد بن عبداللّه محض بیعتكردند. منصور به نقلالشیعة و الحاكمونص 140: .

و كان اذا ركب محمد بن عبداللّه بن الحسن یأخذ المنصور بركابه و یسوّی ثیابه علی السرج. .

9. امام صادق آنقدر كنار كشید كه غالباً نام حضرت را كه می بردند به عنوان منزوی و معرض از ریاست ذكر می كردند، مثل عبارت معروف شهرستانی (لم یتعرض للامامة قط) و امثال آن. .

10. رجوع شود بهاحتجاجطبرسی و احتجاجاتبحاروالامام الصادقمظفری راجع به احتجاجات امام با زنادقه. درالامام الصادق نام ابن مقفع و ابن العوجاء و ابوشاكر دیصانی و شخصی به نام جعد بن درهم و زندیق مصری و طبیب هندی را می برد. .

ایضاً درالامام الصادقداستانی از عمرو بن عبید و واصل بن عطا در مسئله ی قیام با آن حضرت نقل می كند [4]. .

11. از وضع تقوا و عبادت اصحاب امام و اخلاص و ایمان معنوی كه به آن حضرت داشتند و داستانها كه در این زمینه هست معلوم می شود كه مدرسه ی امام تا چه اندازه عمق معنوی داشته و امام تا چه اندازه مورد احترام دینی و معنوی آنها بوده است. .

12. نام امام صادق همیشه در تاریخ با نام حوزه و مدرسه ای كه تأسیس كرد و رونق داد توأم بوده است. حوزه های علمی امروز شیعه و تا حدودی اهل تسنن امتداد و ادامه ی حوزه ی آن حضرت است. .

13. امام حسین یك قیام خونین را در شرایط لازم و مناسب رهبری كرد كه اثرش تا امروز باقی است و امام صادق یك نهضت علمی و فرهنگی عمیق را كه اثر آن نیز تا امروز باقی است. .

عصر امام صادق عصری بود كه تنها عامل اجتماعی عامل سیاسی نبود، برخلاف عصر امام حسین علیه السلام، یك سلسله حوادث اجتماعی و پیچیدگیها و ابهامهای فكری و روحی پیدا شده بود و لازمتر این بود كه امام صادق جهاد خود را در این جبهه آغاز كند. در حقیقت امام صادق دو جبهه را اداره می كرد: جبهه ی سرّی سیاسی و جبهه ی علنی فكری را. .

در زمان امام حسین برای مجاهدین و خدمتگزاران یك جبهه بیشتر وجود نداشت و آن جبهه ی مبارزه با دستگاه فاسد خلافت بود، سایر جبهه ها هنوز به وجود نیامده بود. .

14. اگر امروز می بینیم مذهب شیعه را یك مذهب رسمی می شناسند، مولود نهضت آن روز امام صادق و ادامه ی این نهضت به وسیله ی پیروان آن حضرت بود. این همه آثار در هر رشته نشان می دهد كه جز ایمان و عقیده چیز دیگر نمی تواند این همه آثار به وجود آورد. .

به طور كلی هر نهضت سیاسی باید پشتوانه ای از نهضت فرهنگی و ایدئولوژی داشته باشد. امام صادق مبیّن ایدئولوژی شیعی است. .

در میان اهل تسنن دو روش وجود داشت: روش اهل رأی و روش اهل حدیث. .

15. در مقاله ی «اصل اجتهاد در اسلام» (شماره ی 3 سالانه ی مكتب تشیع) صفحه ی 318 گفتیم نزاع اهل حدیث (اهل سنت) و اشاعره از یك طرف و اهل قیاس و معتزله از طرف دیگر در حقیقت در اطراف حق عقل دور می زد. شیعه با رأی و قیاس مخالفت كرد اما با حق عقل مخالفت نكرد. مبنای مخالفت ائمه ی شیعه با قیاس دو چیز بود: یكی اینكه وافی نبودن كتاب و سنت برای اصول تشریع، مورد قبول ائمه ی شیعه نبود. دركافیبابی دارد: باب الرد الی الكتاب و السنة و أنه لیس شی ء من الحلال و الحرام و جمیع ما یحتاج الناس الیه الاّ و قد جاء فیه كتاب او سنة. جهت دوم این بود كه طرز تفكر قیاسی از نظر عقلی مصیب نیست و لهذا شیعه نه مثل اهل رأی گفت ادله چهار تاست:

كتاب، سنت، اجماع، اجتهاد و نه مثل دیگران گفت سه تاست: كتاب، سنت و اجماع. پس معلوم شد سیستم فقه شیعه یك سیستم فقهی مستقلی است.

---