1. اولاً باید معلوم شود كه فرق بین تعلیمات اخلاقی و تعلیمات اجتماعی چیست. ممكن است گفته شود كه تعلیمات اخلاقی صرفاً جنبه ی فردی دارد و در آنها مصلحت فرد و سعادت فرد در نظر گرفته شده، مثل شجاعت و عفت و عدم حسادت و بخل و غیره كه منظور اوّلی اصلاح فرد است و انسان به خاطر مصلحت شخص خود هم كه هست باید متخلّق به آن اخلاق بشود؛ و تعلیمات اجتماعی آن چیزهایی است كه در آنها مصلحت غیر در نظر گرفته شده و تكالیفیاست برای فرد كه رعایت بكند حال غیر را، مثل زكات و مطلق احسانها و فعالیتهای خیرخواهانه و پرهیز از اخلاقی كه زیان به دیگران می رساند. ولی باید گفت كه اگر در تعلیمی صرفاً رعایت فرد دیگر در نظر گرفته شده باشد كافی نیست كه تكلیف و تعلیم اجتماعی محسوب گردد، بلكه می توان گفت اخلاق معاشرتی و اجتماعی است كما اینكه این گونه اخلاق در باب حیوانات و رعایت حال آنها به حكم عاطفه ی انسانی هست بدون آنكه اینها مسائل اجتماعی شمرده شود و در باب العشره ی احادیث در باب حیوانات نیز دستوراتی هست، درباره ی آنها اخلاق عشرتی هست هرچند معاشرتی نیست. .

تعلیم اجتماعی آن است كه سازمان واحدی در نظر گرفته شود و به منظور حفظ و تحكیم و مصونیت و قوّت و قدرت آن سازمان دستورهایی صادر شده باشد، یعنی ابتدا یك جامعه ی مستقل و قائم به نفس در نظر گرفته شده باشد و برای این جامعه تعلیماتی صادر شده باشد. به عبارت دیگر آن مصالحی كه در نظر گرفته شده آحاد و اجزاء نیستند، بلكه تركیب جامعه و نفس جامعه ی اسلامی است. .

2. فرق است بین اخلاق فردی مانند حكمت و حلم و شجاعت و سخا و عزت نفس و اعتماد به نفس و صبر و شكر و استقامت و امثال آنها و بین اخلاق اجتماعی مانند احسان و بشاشت و تواضع و امثال اینها و بین تعلیمات اجتماعی از قبیل عدالت اجتماعی و مسائل مربوط به حكومت، و امر به معروف و نهی از منكر، و حب و بغض های منطقی، و ولاء مسلمین و كفار و امثال اینها [1]. .

3. عدالت امام جماعت و شاهد طلاق و مجتهد مرجع فتوا عدالت فردی است و عدالت امام و زعیم عدالت اجتماعی است. .

4. از علی علیه السلام سؤال شد:

العدل افضل ام الجود؟ .

قال: العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها و العدل سائس عام و الجود عارض خاص. .

در اینجا بین یك خُلق اجتماعی و یك تعلیم اجتماعی مقایسه شده است. .

5. تصلّب و انعطاف ناپذیری مولی در باب عدالت سبب شهادتش شد: و قتل فی محرابه لشدة عدله. .

6. جود تحت قانون و مقررات در نمی آید. جود مبنای زندگی نمی تواند قرار گیرد. با مقیاس فردی، جود بالاتر است و با مقیاس اجتماعی، عدل. عدل از دو طرف فضیلت است و جود از طرف گیرنده فضیلت نیست. .

7. كم من مفتون بحسن القول فیه و كم من مغرور بحسن الستر علیه و كم من مستدرج بالاحسان الیه. .

حسن قول و حسن ستر و احسان، همه از نظر اخلاق اجتماعی خوب است اما از نظر خود اجتماع و از نظر طرف گاهی مفاسدی دارد. .

8. در مسئله ی غیبت و كشف معایب مردم از سه جنبه می توان نظر كرد: از جنبه ی اخلاق فردی بسیار بد است، از جنبه ی اخلاق اجتماعی و روابط افراد با یكدیگر نیز بدون شك غیبت روابط را تیره می كند، ولی از نظر ایجاد محیط مساعد اجتماعی و مبارزه با ظلم و از بین بردن زمینه ی ستمگری در مواقعی لازم و ضروری می شود و در حقیقت یك نوع مبارزه و حب و بغض منطقی است: لایحب اللّه الجهر بالسوء من القول الاّ من ظلم. .

در ورقه های

---

گفتیم كه مسیحیان كشته شدن عیسی را به زعم خود جشن می گیرند و ما شهادت امام حسینرا سوگواری می كنیم و این بستگی دارد به جنبه ی فردی عمل آنها و جنبه ی اجتماعی عمل ما. .

از كلمات عیسی علیه السلام درباره ی غیبت و ذكر مَساوی دیگران وارد شده: .

قال لاصحابه: ارأیتم لو ان احداً مرّ باخیه فرأی ثوبه قد انكشف عن عورته أ كان كاشفاً عنهاام یردّ علیه ما انكشف منها؟ قالوا:

بل یردّ علیه ما انكشف منها. قال: كلا، بل تكشفون عنها فعرفوا انه مثل ضربه لهم. فقالوا: یا روح اللّه و كیف ذاك؟ قال: ذاك الرجل منكم یطلع علی العورة من اخیه فلایسترها. .

ولی حضرت امیر علیه السلام می فرماید: .

انكم لن تأخذوا بمیثاق الكتاب حتی تعرفوا الذی تركه. . . .

این دو تعلیم از دو جنبه است، اولی از جنبه ی فردی است و دومی از جنبه ی اجتماعی. .

9. آیه یاشداء علی الكفار رحماء بینهمجنبه ی اجتماعی دارد و آیه ی لاینهیكم اللّه عن الذین لم یقاتلوكم فی الدین و لن یخرجوكم من دیاركم ان تبروهم و تقسطوا الیهمجنبه ی فردی و یا جنبه ی اخلاق اجتماعی دارد.

همچنین آیه ی: .

یا ایها الذین امنوا لاتتخذوا بطانة من دونكم لایألونكم خبالاً ودوا ما عنتم قد بدت البغضاء من افواههم. .

كلیه ی دستورهایی كه مربوط است به روابط خاص مسلم با كافر كه با نوع ارتباط مسلم با مسلم فرق دارد از قبیل مسائل مربوط به ازدواج و معاشرت و طهارت و نجاست و حتی ذبیحه، از تعلیماتاجتماعی اسلام است. .

---