ایضاً رجوع شود به كتاباسلاماز مجموعه یچه می دانم، صفحه ی 55 كه در شماره. . . سال. . . «مكتب تشیع» صفحه ی 130، ملحقات، از طرف آقای حجتی كرمانی انتقاد شده. .

رجوع شود به كتابمسألة فی سرّ القدرابن سینا، كتابخانه ی مجلس، مجموعه ی خطی 599، كتاب هشتم از كتب سید محمد صادق طباطبایی. .

مثنویمیرخانی، صفحه ی 397 (جلد چهارم) :

جلد هشتم . ج8، ص: 251

حاصل آن كز وسوسه هركو گسیخت

از قضا هم در قضا باید گریخت

راجع به جمله یافر من قدر اللّه الی قدر اللّهرجوع شود به تفسیر طنطاوی، جلد 11، صفحه ی 34 واحیاء العلوم، باب توكل و محجة البیضاء، باب توكل. درمفرداتراغب ماده ی قضی. . . .

رجوع شود به رساله یقضا و قدرصدر المتألهین درمجموعه ی رسائل. .

ایضاً رجوع شود به جلد هشتم تفسیرالمیزان، صفحه ی 161، راجع به تغییر قضا و قدر به حكم قضا و قدر. در آنجا جمله یما من شفیع الاّ من بعد اذنهطوری تفسیر شده كه با آنچه ما تحت عنوان «قابلیت تغییر» گفته ایم قابل انطباق است. .

نهج البلاغه، وصیت نامه ی امیر علیه السلام به امام حسن، جمله ی آخر: .

استودع اللّه دینك و دنیاك و اسأله خیر القضاء لك فی العاجلة و الآجلة و الدنیا و الآخرة. و السلام. .

1. یكی از مباحثی كه لازم است در رساله یانسان و سرنوشتبحث شود، بحث مستقلی است تحت عنوان «پنجه در پنجه ی قضا افكندن» و اثبات اینكه چه چیزها پنجه در پنجه ی قضا افكندن است و آرزوهای محال است مثل آن چیزهایی كه مبارزه با سنن الهی است و چه چیزهایی پنجه در پنجه ی قضا افكندن نیست، بلكه تبعیت از قضا و قدر است از قبیل تحصیل رزق و كار برای سعادت و پیشرفت. به قول مولوی: با قضا پنجه زدن نبود جهاد. . . .

2. راجع به جبر مادی، رجوع شود بهلذات فلسفه، صفحه ی 71.

جلد هشتم . ج8، ص: 252

درمفرداتراغب، لغت «كتب» می نویسد: .

و یعبر بالكتابة عن القضاء الممضی و ما یصیر فی حكم الممضی و علی هذا حمل قوله: بلی و رسلنا لدیهم یكتبون. .

رجوع شود بهمفردات، همین ماده. .

از جمله نكته های عالی در دعاها یكی آن است كه در ماه رمضان می گوییم: .

و ان تجعل فی ما تقضی و تقدر من الامر المحتوم فی الامر الحكیم من القضاء الذی لایغیر و لایبدل ان تكتبنی من حجاج بیتك الحرام- دقت شود. .

دیگر در دعای كمیل: .

الهی و سیدی فأسئلك بالقدرة التی قدّرتها و بالقضیة التی حتمتها و حكمتها و غلبت من علیه اجریتها ان تهب لی فی هذه اللیلة و فی هذه الساعة كل جرم أجرمته. .

اینها می رساند كه قضا و قدر اسلامی فرسنگها از جبر اشعری و از تفكر اروپاییان دور است. .

رجوع شود به اخبار بدا. .

رجوع شود به رساله ای منسوب به سید مرتضی به نامانقاذ البشر من الجبر و القدر. .

رجوع شود بهتاریخ تمدنویل دورانت، جلد 11، صفحه ی 41- 42 و صفحه ی 107. .

رجوع شود بهتاریخ تمدن اسلام و عربگوستاو لوبون، صفحه ی

جلد هشتم . ج8، ص: 253

141 و 149. .

رجوع شود بهقواعد العقائدخواجه نصیر الدین طوسی. .

رجوع شود بهفصوصمحیی الدین، فص 14. .

رجوع شود به رساله یایقاضاتمیرداماد، همه درباره ی قضا و قدر و جبر و اختیار است، هم از جنبه ی عقلی بحث كرده و هم از جنبه ی نقلی. .