1. لاتؤدبوا اولادكم باخلاقكم لانهم خلقوا لزمان غیر زمانكم- مسئله ی هنرها و مسئله ی آداب و مسئله ی اخلاق و تنظیم غرایز.

2. آیا مقصود از تغییرات زمان، عوض شدن پسندها و عادتهاست؟ پس اخلاق آن است كه اكثریت دارند؟ البته این صحیح نیست. اخلاق باید مقیاس باشد، اخلاق اصول ثابتی دارد (شاخص اخلاقی) . یا مقصود شرایط اجتماعی و اقتصادی است. (رجوع به نمره ی 12) .

3. عمده چیزی كه ما را میان جمود و جهالت حفظ می كند و در مسیر ترقی می دارد تعیین مرز میان آنچه باید تغییر كند و آنچه باید ثابت بماند می باشد. (رجوع به نمره ی 11) .

4. فرق انسان و حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل.

5. به انسان گفته شده: انك كادح الی ربك كدحاً فملاقیه، نه به حیوان. به انسان گفته شده: انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض و الجبال. . . پس اسلام تكامل را می پذیرد. .

6. برای اینكه همه چیز محو شدنی و مصداقیمحوا اللّه ما یشاء است، گاهی به یك اصل فلسفی تمسك می كنند و گاهی به یك اصل اجتماعی. اصل فلسفی اصل حركت و تغییر است كه: «هر زمان نو می شود دنیا و ما. . . » ، ایضاً شعر شبستری. و گاهی به اصل اجتماعی كه مقتضیات اجتماعی متغیر است، عوامل تولید و وضع انتاج و تولید، عوامل فكری و صنعتی مداوم بشر اوضاع اجتماع را دگرگونمی كنند، اوضاع نو قانون نوی می خواهد. یك جواب نقضی به ادوار تاریخی اقتصادی و سوسیالیسم كه به عقیده اینها خاتم الادوار است. .

اما جواب حلّی [1]: .

7. آیا راست است كه همواره دو عامل كهنه و نو، محافظه كار و پیشرو، در اجتماع در حال مبارزه هستند و ریشه ی این مبارزه نیز وضع عوامل تولید است؟ .

8. مصلح و مرتجع، این خود دلیل عدم معصومیت زمان است. .

9. تفسیری از كلمه ی جبر تاریخ.

10. كلماتی از قبیل: پدیده ی قرن، مقتضیات قرن بیستم، مد و دمده [2]، تجدد و فناتیسم، تعصب و تحجر و آزادفكری.

11. عطف به نمره ی 3 راجع به مرز میان آنچه باید ثابت بماند و آنچه باید متغیر باشد، باید دید مبدأ تغییر و جهت تغییر از لحاظ فرد انسانی چیست؛ یعنی از كدام غریزه و به سوی چه هدفی است و از لحاظ قشرهای اجتماع در چه طبقاتی است و به سوی چه وضعی پیش می رود؟ (رجوع به نمره ی 14، 21، 22، 27، 28 و 31) .

12. عطف به نمره ی 2، هر موجودی مداری دارد. مدار انسان غیر از مدار حیوان است. .

ایضاً انسان شكل پذیر است. آیا انسان باید مثل مایعات تابع شكل محیط خود باشد؟ الهامات فطری دلیل بر ثبات روحی اخلاقی انسان است. .

انسان خالق تاریخ است نه مخلوق او. اراده ی او سازنده ی محیط است نه ساخته شده ی محیط. در عین اینكه شخصیتش ساخته ی محیط است، سازنده ی خود و محیط نیز هست. پس جبر تاریخ به معنی محكومیت مطلق اراده ی انسان غلط است. انسان باید به نقش خلاقیت خود در تاریخ واقف باشد. انسان نباید همرنگ محیط و بوقلمونی صفت باشد، «همج رعاع اتباع كل ناعق» باشد. تلوّن و رنگ عوض كردن یك صفت پست است. .

13. جامد، همه ی تغییرات را هوا و هوس می خواند، و جاهل هر نوی را خیال می كند مائده ی آسمانی است. .

14. عطف به نمره ی 11 راجع به مرز: ابزار و مَركب عوض می شود نه راه، وسیله عوض می شود نه هدف، تن عوض می شود نه روح.

(رجوع بهاحیای فكر دینی، صفحه ی 179) .

15. عطف به نمره. . . انسان نه مثل زنبور عسل ثابت است و نه تكامل جبری دارد، یعنی تك خاصیتی نیست بلكه قابل انحراف است، یعنی دو خاصیتی است. .

16. اتهامات دو دسته: جامد، كوته فكر، جاهل، كهنه پرست، مرتجع، امّل. . . هوسباز، شهوت پرست، لاابالی، خبیث، منحرف، فاسد.

17. مثال برای انحرافات زمان: مسابقه ی تسلیحاتی، جنگهای ساختگی، بمبهای هیدروژنی، هروئین، مینی ژوپ.

18. ناسازگاریها و اجتهاد: مسافت سفر، دیه به شتر، قصاص دندان به دندان، زكات محدود به انعام ثلثه و غلات اربعه، گوشت خوك و طب امروز، دولت به جای پدر (رجوع به نمره ی 24) ، جلوگیری از آبستنی و مداخله در كار خدا، پرورش دادن نطفه در خارج رحم (رجوع شود به نمره ی 31) .

19. دوره ی خاتمیت دوره ی بلوغ و دوره ی مسئولیت و استقلال است، دوره ای است كه حتی نوع تعذیب امت با امم گذشته فرق می كند. .

20. از خواص این دوره اجتهاد است. .

21. عطف به نمره ی 11، قوانین متغیر از قبیل: ممنوعیت كشت یك محصول، ممنوعیت ورود یا صدور یك كالا، تعیین نرخ، قوانین راهنمایی، روابط دوستی با فلان دولت، اعزام محصل به خارج.

22. عطف به نمره ی 11، قوانین ثابت: پرهیز از ولاء اجانب (عكس آنچه صفویه كردند كه هنوز عواقب آن را می كشیم) ، حقوق خانوادگی (رجوع شود بهاحیای فكر دینی در اسلام، صفحه ی 169)23. فلسفه ی اختلاف سیرت ائمه از لحاظ زهد و توسعه، از لحاظ سكوت و اعتراض، از لحاظ انزوا و شركت در مجامع.

24. راسل مدعی است كه ریشه ی اخلاق جنسی از عفاف، غیرت، لزوم پدر، سه چیز بود: اطمینان پدری، عقاید مرتاضانه، لزوم رعایت احساسات پدر به واسطه ی انفاق [3]، و در عصر ما همه ی این عوامل از میان رفته است. .

25. مسئله ی اخلاق دینی و اخلاق نسبی، همچنین مسئله ی اخلاق دینی و تعبدی و اخلاق تابو.

26. مسئله ی معرفت نسبی و معرفت مطلق (معرفت خدا و نفس) ، مسئله ی عدالت مطلق و عدالت نسبی و مسئله ی اخلاق مطلق و اخلاق نسبی.

27. عطف به نمره ی 11، راجع به ثبات و تغییر حقوق فطری رجوع شود به ورقه های

---

.

28. عطف به نمره ی 11، مثال برای اموری كه می گویند جبر تاریخ است و حال آنكه نیست: .

می توان در این زمان زندگی كرد و عرق نخورد، مینی ژوپ نپوشید، چاچا نرقصید، عربده نكشید، در دانس شركت نكرد، اما نمی توان از ماشین چاپ استفاده نكرد، از مسلسل و توپ و برق استفاده نكرد. دومی جبر تاریخ است و اولی نه. غالباً اولی را به حساب دومی خرج می كنند و مثل آن «نحوی» هركس آنها را بلد نباشد تحقیر می كنند: آن یكی نحوی به كشتی در نشست. . . .

29. شعر نو؛ كسانی كه كلماتی سر هم می كنند كه نه وزن دارد و نه قافیه و نه معنی و نه محتوی اندیشه و فكر و احساسی است و می خواهند به خورد مردم بدهند. [] اشعار ایرج میرزا از لحاظ بعضی كلمات، «عارف» و «عشقی» از لحاظ موضوع و هدف كه سیاست و اجتماع است، شعر اقبال پاكستانی از لحاظ مفاهیم عالی فلسفی نو است نه این مهملات. .

30. جامدها- ورقه های

---

.

جمود و جهالتها- ورقه های

---

، ایضاً ورقه های

---

.

31. تتمه ی نمره ی 18 و عطف به نمره ی 11: مسئله ی گمرك، وضو و ناخن لاك گرفته، وضو و سرگنبدی، نماز و عروسك مقوایی شدن، مسئله ی بیمه و بانك و غیره.

32. راجع به نسبیت اخلاق، رجوع شود به ورقه ای تحت همین عنوان در ورقه های

---

.

33. اسلام مرز میان جمود و جهالت است- ورقه های

---

.

34. انبیا از طرفی هدفهای واقعی بشر را به او عرضه كردند، از طرف دیگر ارزش هدفها را برایش روشن كردند كه در چه حدی است و هركدام در چه درجه است، ضمناً راه رسیدن به آن هدفها را معین كردند- ورقه های

---

.

35. راجع به اجتهاد باید رجوع شود به ورقه های

---

.

36. در ورقه های

---

گفته ایم زندگی اجتماعی انسان احتیاج دارد به خیلی چیزها از قبیل:

مناسبات تولید، مبادله، قانون، حكومت، وسایل و ابزار زندگی، علم و صنعت، اخلاق و تربیت، كار و فعالیت، تعاون. .

37. هدفهای بشر چیست؟ هدفهای بشر ناشی از غرایز اوست.

رجوع شود به ورقه های

---

.

---