1. احزاب، آیه ی 40: .

ما كان محمد ابا احد من رجالكم و لكن رسول اللّه و خاتم النبیین و كان اللّه بكل شی ء علیماً. مجمع البیاندر ذیل این آیه حدیثی نقل می كند و می گوید: .

صح الحدیث عن جابربن عبداللّه عن النبی صلی الله علیه و آله قال: انما مثلی فی الانبیاء كمثل رجل بنی داراً فاكملها و حسنها الاّ موضع لبنته، فكان من دخل فیها فنظر الیها قال: ما احسنها الاّ موضع هذه اللبنة. قال صلی الله علیه و آله: فانا موضع [1](كذا)اللبنة ختم بی الانبیاء- اورده البخاری و مسلم فیصحیحیهما. .

3. كشّاف: .

و خاتم بفتح التاء بمعنی الطابَع، و بكسرها بمعنی الطابع و فاعل الختم. .

4. رجوع شود بهتفسیر طنطاوی، جلد 16، صفحه ی 56. .

5. رجوع شود بهفصوص الحكم، فصّ دوم (فصّ شیثی) وتعلیقات عفیفیو بهمقدمه ی قیصری، فصل نهم و فصل دوازدهم وشرح مقدمه ی قیصریآشتیانی. .

6. شبستری می گوید: مولوی در صفحه ی 337: این شعر عربی شاید از ابن الفارض است: 7. درشرح لاهیجی بر گلشن راز، صفحه ی 21 می گوید: .

اگرچه انسان مظهر جامع اسم كلی اللّه است و فی الحقیقه از جمیع اسماء و صفات الهی من حیث الجامعیة. . . .

8. در مسئله ی [2]خاتمیت و ختم نبوت این پرسش همیشه مطرح است كه چرا نبوت پایان یافته است و چرا شریعت جدیدی جای شریعت اسلام را نگیرد؟ چطور شد كه اسلام جانشین سایر شرایع شد و هیچ شریعتی بعد از اسلام نخواهد بود كه جانشین آن شود، بلكه حتماً باید شریعت دیگری بیاید و جانشین آن شریعت گردد، زیرا علت نسخ شرایع قبلی: شریعت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی این بود [كه ] اوضاع و مقتضیات زمان عوض شد، زمان و شرایط نو قانون نو می خواهد و چون زمان بعد از اسلام نیز در تغییر بوده و خواهد بود پس به مقتضای قانون تكامل باید عوض بشود و جای آن را شریعتی دیگر بگیرد نه اینكه این در بسته شود و دستگاه خلقت مانند مادری كه به سن یأس می رسد از تولید و زایمان بیفتد، زیرا قطعاً علت نسخ شرایع گذشته تجدید نظر و اصلاح اشتباه از طرف قانونگذار نبوده بلكه تغییرات مقتضیات زمان بوده و آن تغییرات بعد از اسلام هم بوده و خواهد بود. .

جواب این است كه برای درك فلسفه ی ختم نبوت دو نكته را باید در نظر بگیریم: .

الف. علت احتیاج به دین چیست؟ انسان در چه جهتی به دین احتیاج دارد؟ پیغمبران مبعوث شده اند كه چه جای خالی را پر كنند و چه وظیفه ای برای بشر معین كنند؟ .

این احتیاج در دو ناحیه است. یكی در ناحیه ی مربوط كردن مردم با غیب و آشنا كردن مردم به مبدأ و معاد و وادار كردن آنها به عبودیت و اخلاص: .

یا ایها النبی انا ارسلناك شاهداً و مبشراً و نذیراً. و داعیاً الی اللّه باذنه و سراجاً منیراً. .

در این مرحله است كه معارف الهی می آورند و اخلاق و تربیتی متناسب با این معارف به مردم می دهند، همچنین است شناساندن انسان به خودش كه با معاد مربوط می شود. .

دوم ایجاد حسن روابط اجتماعی و عدالت و انصاف در میان مردم از راه تغییر دادن هدفهای زندگی و مبارزه و قیام در برابر هواهای نفسانی و كنترل طبیعت استخدام گر و منفعت جو [3]و استثمارگر بشر كه: .

لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط. .

نه معارف الهی نسبی است و نه اخلاق و عدالت نسبی است. لهذا اصول كلی دین خدا در همه ی زمانها یكی است. .

چیزی كه هست بشر از نظر اسلام دو مرحله ی اساسی در زندگی دارد: مرحله ی قبل از بلوغ و مرحله ی بلوغ. .

مرحله ی قبل از بلوغ آن مرحله ای است كه تعلیمات دینی را فراموش می كند و كتاب آسمانی خود را تحریف می كند، مانند كودكی كه كتاب خود را نمی تواند نگهداری كند. در دوره ی بلوغ، اساسنامه و مرامنامه ی خود را می تواند نگهداری كند و می تواند كتاب آسمانی خود را به عنوان یك كتاب دینی سالم و بی عیب و بی تحریف نگهداری كند. لهذا كتابهای آسمانی قبل از قرآن همه نابود و مفقود شد ولی قرآن*به عنوان یك مرجع اصلی باقی ماند. بسیاری از پیغمبران احیاكننده ی شریعت سابقه بودند نه ناسخ آن. .

و اما شریعتهای ناسخه و منسوخه نه از این جهت است كه اصول كلی زندگی بشر تغییرپذیر است، بلكه از آن جهت [4]كه شرایع قبل از شریعت ختمی تعلیماتش براساس اصول كلی و عقلی و اجتهاد و تفریع نبوده است. بشر به واسطه ی عدم قابلیت تلقی كلیات و اصول قوانین اخلاقی و جوامع الحكم، دستورهای جزئی دریافت می كرده است. دستورهای جزئی برخلاف دستورهای كلی تغییرپذیر است و آن تغییر ناشی از یك سلسله اصول ثابت كلی است. مثلاً اینكه در یك جا باید خشونت كرد و در جای دیگر نرمش، یك اصل كلی است ولی در زمان موسی و عیسی مردم اصل كلی را نمی توانستند درك كنند، ناچار دستور خشونت را در شریعت موسی ثابت و دستور ملایمت را در شریعت عیسی ثابت می پنداشتند. .

البته نكته ی دیگری هم از جنبه ی كمالات شخص نبی هست به مقتضایاللّه اعلم حیث یجعل رسالته. همه كس لایق نبوت و رسالت نیست و همه ی لایقها در یك درجه نیستند. به قول عرفا مظهریت افراد انسان برای اسم اللّه همه در یك درجه نیست. .

پس، از یك طرف رشد و كمال و بلوغ مردم را باید در نظر گرفت از نظر اینكه كلیات دستورهای دین به آنها ابلاغ شود و آنها بتوانند آن كلیات را نگهداری كنند، و از طرف دیگر لیاقت و استعداد پیغمبر را باید در نظر گرفت كه انسان كامل باشد و «الخاتم من ختم المراتب بأسرها» باشد. .

9. عطف به نمره ی. . . ، المنجد: .

الطابِع و الطابَع الخاتم. كل ما طبع به الجمع طوابع. طبع الشی ء:

صوّره بصورة ما. علیه: ختم. الدرهم: نقشه و سكّه. السیف:

عمله و صاغه. اللّه الخلق: خلقهم.

الخاتام: حلی للاصبع حفر علیه اسم اللابس ام لا. الطابع تطبع به السمة و نحوها. .

نهایةابن اثیر: .

هـ. فیه آمین خاتَم رب العالمین علی عباده المؤمنین. قیل ای طابَعه و علامته التی تدفع عنهم الاعراض (كذا) و العاهات، لان خاتم الكتاب (نامه) یصونه و یمنع الناظرین عما فی باطنه و تفتح تائه و تكسر. مفرداتراغب: الختم و الطبع یقال علی وجهین: مصدر ختمت و طبعت و هو تأثیر الشی ء كنقش الخاتم و الطابَع. و الثانی الاثر الحاصل عن النقش. . . و تارة یعتبر منه بلوغ الآخر و منه قیل ختمت القرآن ای انتهیت الی آخره. . . و خاتم النبیین لانه ختم النبوةای تمّمها بمجیئه. .

10. از جمله آیات مربوطه آیه ی 213 از سوره ی بقره است [5]: .

كان الناس امة واحدة فبعث اللّه النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الكتاب بالحق لیحكم بین الناس فیما اختلفوا فیه و ما اختلف فیه الاّ الذین اوتوه من بعد ما جائتهم البینات بغیاً بینهم فهدی اللّه الذین امنوا لما اختلفوا فیه من الحق باذنه و اللّه یهدی من یشاء الی صراط مستقیم. .

یكی دیگر 81 از سوره ی آل عمران است: .

و اذ اخذ اللّه میثاق النبیین لما اتیتكم من كتاب و حكمة ثم جاء كم رسول مصدق لما معكم لتؤمنن به و لتنصرنه قال أ اقررتم و اخذتم علی ذلكم اصری قالوا اقررنا قال فاشهدوا و انا معكم من الشاهدین. .

از آیه ی دوم می توان استنباط كرد كه همه ی پیغمبران مبشر خاتم الانبیاء بودند، اگرچه تفسیرالمیزاناین نظر را قبول ندارد. .

در آیه ی 6 از سوره ی صف، حضرت مسیح خود را مبشر معرفی می كند:

و اذ قال عیسی ابن مریم یا بنی اسرائیل انی رسول اللّه الیكم مصدقاً لما بین یدی من التوریة و مبشراً برسول یأتی من بعدی اسمه احمد. .

از این نظر رجوع شود بهبشارات عهدین، صفحه. . . تألیف محمد صادقی. .

11. علم الیقینفیض، صفحه ی 105، فصل «نبینا افضل الانبیاء و اشرفهم و خاتمهم بلاخلاف» : .

قال صلی الله علیه و آله: انا سید ولد آدم و لا فخر. .

و قال ایضاً: انا سید ولد آدم یوم القیمة و اول من ینشق عنه الارض و اول شافع و اول مشفع. .

و قال: انا اول الناس خروجاً اذا بعثوا و انا خطیبهم اذا وفدوا و انا مبشرهم اذا یئسوا. لواء الحمد بیدی و انا اكرم ولد آدم علی اللّه و خاتم النبیین و قال آدم و من دونه تحت لوائی [6]یوم القیمة. .

و قال: كنت نبیاً و آدم بین الماء و الطین. .

و قال: انا اول الانبیاء خلقاً و آخرهم بعثاً. .

و قال: نحن الآخرون السابقون [7] قیل: یعنی الآخرون زماناً السابقون بالفضائل و المناقب. و قیل: الآخرون من اهل الدنیا و السابقون یوم القیمة. . . اقول و له وجوه آخر و هی الآخرون خلقاً و الاولون قصداً كما یقال: اول الفكر آخر العمل. . . و وجه آخر اللطف و اشرف: و هو الآخرون فی سلسلة العود و الاولون فی سلسلة البدو و هذا المعنی لایدركه الاّ الخواص و قلیل ما هم. .

و قال بعض العلماء ان مقصود فطرة الآدمیین و كمالهم و غایتهم ادراكهم بسعادة القرب من الحضرة الالهیة و لم یكن ذلك الاّ بتعریف الانبیاء فكانت النبوة مقصودة بالایجاد و المقصود كمالها و غایتها لا اولها و انما یكمل بحسب سنة اللّه تعالی بالتدریج كما یكمل عمارة الدار بالتدریج فمهد اصل النبوة بآدم و لم یزل ینمو و یكمل حتی بلغ الكمال بمحمد صلی الله علیه و آله و كان المقصود كمال النبوة و غایتها و تمهید اوایلها وسیلة الیها كتأسیس البناء و تمهید اصول الحیطان فانه وسیلة الی كمال صورة الدار و لهذا السر كان خاتم النبیین «فان الزیادة علی الكمال نقصان» كالاصبع الزاید فی الكف و الیه الاشارة یقوله صلی الله علیه و آله: مثل النبوة مثل دار معمورة لم یبق فیها الاّ موضع لبنته و كنت انا تلك البنة- او لفظ هذا معناه- فهو اذن خاتم النبیین ضرورة اذ بلغ به الغایة و الكمال و الغایة اول فی التقدیر، آخر فی الوجود، و قوله صلی الله علیه و آله: كنت نبیاً و آدم بین الماء و الطین. ایضاً اشارة الی ما ذكرناه و انه كان نبیاً فی التقدیر قبل تمام خلقة آدم لانه لم ینشأ خلقة آدم الاّ لینتزع الصافی من ذریته و لایزال یستصفی تدریجاً الی ان یبلغ كمال الصفا فتقبل الروح القدسی المحمدی صلی الله علیه و آله- انتهی كلامه. 12. ایضاًعلم الیقین، صفحه ی 96: .

قال بعض اهل التحقیق: اعلم ان اصحاب الشریعة من لدن آدم الی محمد ستة كل واحد منهم جاء بشریعة واحدة فالاولی فاتحة و الآخرة خاتمة و ما بینهما ینسخ الاولی الاخیر لیعود الخاتمة فاتحة و الفاتحة خاتمة و الی ذلك اشار النبی صلی الله علیه و آله باستدارة الزمان و هو قوله صلی الله علیه و آله: قد استدار الزمان كهیئته یوم خلق اللّه فیه السموات و الارض. فالستة آدم [8]و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد صلی اللّه علیهم اجمعین و انه لكل واحد منهم من الاوصیاء المتواصلین به فی الازمنة المتباعدة و المتقاربة اثنی عشر وصیاً. . . .

13. از آیات مربوطه: .

و كذلك جعلناكم امة وسطاً لتكونوا شهداء علی الناس و یكون الرسول علیكم شهیداً. .

از آیات مربوطه: .

فكیف اذا جئنا من كل امة بشهید و جئنا بك علی هؤلاء شهیداً [9]. .

از آیات مربوطه: سوره ی مائده آیات 44- 48: انا انزلنا التوریة. . .

لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجاً. رجوع شود بهالمیزان، جلد 5، صفحه ی 371- 385.

14. نهج البلاغه، خطبه ی 70: .

اللّهم داحی المدحوات و داعم المسموكات و جابل القلوب علی فطرتها، شقیها و سعیدها، اجعل شرائف صلواتك و نوامی بركاتك علی محمد عبدك و رسولك، الخاتم لما سبق و الفاتح لما انغلق و المعلن الحق بالحق و الدافع جیشات الاباطیل و الدامغ صولات الاضالیل. . . .

15. نهج البلاغه، خطبه ی اول: .

. . . و لم یخل اللّه سبحانه خلقه من نبی مرسل او كتاب منزل او حجة لازمة او محجة قائمة، رسل لاتقصر بهم قلة عددهم و لا كثرة المكذبین لهم من سابق سُمِّی له مَن بعده او غابر عرّفه من قبله. علی ذلك نسلت القرون و مضت الدهور و سلفت الآباء و خلفت الابناء الی ان بعث اللّه سبحانه محمداً رسول اللّه صلی الله علیه و آله لانجاز عدته و تمام نبوته مأخوذاً علی النبیین میثاقه مشهورة سماته كریماً میلاده. . . .

16. به عنوان نقض بر كسانی كه می گویند چگونه ممكن است كه نبوت ختم شود و حال آنكه جهان جهانِ تكامل است و شرایط دائماً در حال عوض شدن است و شرایط نو قانون نو می خواهد، باید بگوییم چه می گویید در فرضیه ی تكامل اجتماعی روی مبنای سوسیالیستی كه می گویند بشر ادواری را طی كرده است: دوره ی اشتراكیت اولیه، دوره ی فئودالیسم یا بردگی، دوره ی كاپیتالیسم، آخرین دوره دوره ی سوسیالیسم است، یعنی به این مرحله تغییر شكل دادن ها ختم می شود با این تفاوت كه طبق اصول مادیت تاریخی عامل پیشرفت و تكامل تضاد شرایط اقتصادی است و با از میان رفتن عوامل تضاد، اجتماع استقرار پیدا می كند ولی طبق نظریه ی الهیینمراحل شرایع با یكدیگر ضدیت ندارند، بلكه اختلاف درجه و مرتبه است از قبیل دبستان و دبیرستان و دانشگاه یا از قبیل كلاس اول و دوم و سوم. .

17. رابطه ی نوع معجزه ی ختمیه كه از نوع معجزه ی علمیه و عقلیه و مندرس نشدنی است با نبوت ختمیه. .

اساساً تمام ادله ای كه دلالت می كند بر حفظ قرآن از اندراس و كهنگی و تحریف مثل: انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظونمؤید نبوت ختمیه است. ایضاً آیه یلایأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه. . . ایضاً آیه یو نزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكل شی ء، به ضمیمه ی روایاتی كه در المیزان، جلد 2، صفحه ی 152 آمده. ایضاً آیه یو تمت كلمة ربك صدقاً و عدلاً. ایضاًالیوم اكملت لكم دینكم. . . ایضاً آیه یو كذلك جعلناكم امة وسطاً. ایضاً آیه یكنتم خیر امة اخرجت للناس. .

18. اینجا یك سؤال هست و آن اینكه اگر تبلیغ و دعوت را علما عهده دار می شوند و نیازی به نبی نیست، پس به امام هم نیاز نیست و حال آنكه دراصول كافی، كتاب الحجة، راه نیاز به امام را همین جهت ذكر می كند. .

جواب این است كه نیاز به امام از راه دیگر است. روایاتكافی هم ناظر به جهت دیگر است. نیاز به امام برای تبلیغ و ارشاد نیست، برای امر به معروف نیست، امام مرجع اختلافات است. در واقع وجود امام و لزوم امام، خود دلیل دیگری است بر مدعای ما. چون مردم صاحب نظر و صاحب اجتهادند و لازمه ی نظر و اجتهادْ اختلاف است، وجود امام ضرورت دارد [10]

---