در تاریخ زندگی رسول اكرم جریانهایی پیش آمده كه روشن می كند آن حضرت حتّی در دوره ی مدینه نه می خوانده و نه می نوشته است. در میان همه ی آنها حادثه ی حدیبیّه به علّت حسّاسیّت خاصّ تاریخی از همه معروفتر است و با آنكه نقلهای تاریخی و حدیثی اختلافاتی با یكدیگر دارند، بازهم تا حدود زیادی به روشن شدن مطلب كمك می كند.

در ماه ذی القعده ی سال ششم هجری، رسول خدا (ص) به قصد انجام عمره و حجّ، مدینه را به سوی مكّه ترك كرد؛ دستور داد شترهای قربانی را با علائم قربانی همراهشان سوق دهند؛ امّا همین كه به حدیبیّه- تقریباً در دو فرسخی مكّه- رسیدند قریش جبهه گرفتند و مانع ورود مسلمین شدند. با اینكه ماه حرام بود و طبق قانون جاهلیّت نیز قریش حق نداشتند مانع شوند و رسول اكرم توضیح داد جز زیارت كعبه قصدی ندارم و پس از انجام اعمال بر می گردم، قریش موافقت نكردند. مسلمانان اصرار داشتند كه به عنف وارد مكّه شوند ولی رسول اكرم حاضر نشد و نخواست احترام كعبه بریزد. موافقت شد پیمان صلحی میان قریش و مسلمانان منعقد گردد.

صورت پیمان صلح را پیغمبر اكرم املا می كرد و علی (علیه السّلام) می نوشت.

پیغمبر اكرم فرمود بنویس: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» . سهیل بن عمرو نماینده ی قریش اعتراض كرد و گفت این شعار شماست و ما با آن آشنایی نداریم؛ بنویسید «بسمك اللّهمّ» . رسول اكرم موافقت كرد و به علی فرمود این طور بنویس. بعد فرمود بنویس این قراردادی است كه میان محمّد رسول اللّه و قریش منعقد می گردد. نماینده ی قریش اعتراض كرد و گفت ما تو را رسول اللّه نمی دانیم، فقط پیروان تو، تو را رسول اللّه می دانند؛ ما اگر تو را رسول اللّه می دانستیم با تو نمی جنگیدیم و مانع ورود تو به مكّه هم نمی شدیم؛ اسم خود و اسم پدرت را بنویس. رسول اكرم فرمود شما مرا چه رسول اللّه بدانید و چه ندانید من رسول اللّه ام.

سپس به علی فرمان داد كه بنویس: «این پیمانی است كه میان محمّد بن عبد اللّه و مردم قریش منعقد می شود» .

اینجا بود كه مسلمانان سخت برآشفتند؛ و هم از این به بعد است كه نقلهای تاریخی در بعضی خصوصیّات با هم اختلاف دارد.

از سیره ی ابن هشام و صحیح بخاری «باب الشّروط فی الجهاد و المصالحة مع اهل الحرب» [1]. بر می آید كه این اعتراض قبل از نوشتن كلمه ی «رسول اللّه» صورت گرفت و همان وقت رسول اكرم موافقت فرمود كه به جای «محمّد رسول اللّه» ، «محمّد بن عبد اللّه» نوشته شود. ولی از بیشتر نقلها بر می آید كه این اعتراض وقتی صورت گرفت كه علی (علیه السّلام) این كلمه را نوشته بود و پیغمبر از علی (علیه السّلام) خواست كه این كلمه را محو كند و علی از اینكه با دست خود آن كلمه ی مبارك را محو كند معذرت خواست.

در اینجا باز نقلها مختلف می شود: روایات شیعه اتّفاق دارند كه پس از امتناع علی (علیه السّلام) از اینكه به دست خود این كلمه ی مبارك را محو كند، پیغمبر خود محو كرد و سپس علی (علیه السّلام) نوشت «محمّد بن عبد اللّه» . در بعضی از این روایات و همچنین در بعضی روایات اهل سنّت تصریح دارد كه پیغمبر از علی (علیه السّلام) خواست كه كلمه را نشان دهد و گفت دست مرا روی كلمه بگذار تا خودم محو كنم.

علی (علیه السّلام) چنین كرد. پیغمبر خودش با دست خود كلمه ی «رسول اللّه» را محو كرد و آنگاه علی (علیه السّلام) به جای آن نوشت «بن عبد اللّه» . پس نویسنده علی (علیه السّلام) بوده نه پیغمبر، بلكه طبق این نقلها كه هم از طریق شیعه است و هم از طریق اهل سنّت، پیغمبر اكرم نه می خوانده و نه می نوشته است.

در كتاب قصص قرآن ابو بكر عتیق نیشابوری سورآبادی كه برگرفته ای است از تفسیر وی بر قرآن و در قرن پنجم تألیف یافته و به زبان پارسی است، جریان حدیبیّه را نقل می كند تا آنجا كه سهیل بن عمرو نماینده ی قریش به كلمه ی «رسول اللّه» اعتراض كرد. می گوید:

یعقوبی نیز در تاریخ خود می نویسد: پیغمبر به علی امر كرد كه به جای «رسول اللّه» «بن عبد اللّه» بنویسد.

در صحیح مسلم نیز پس از آنكه می نویسد علی از محو كردن امتناع كرد، می نویسد:

در این روایت از طرفی می نویسد پیغمبر در محو كردن از علی كمك خواست، از طرف دیگر می نویسد پیغمبر محو كرد و نوشت. ممكن است در ابتدا به نظر برسد كه پس از محو، خود پیغمبر اكرم نوشت، ولی مسلّماً مقصود ناقل حدیث این است كه علی نوشت، زیرا در متن خود حدیث آمده است كه پیغمبر برای محو از علی كمك خواست.

از تاریخ طبری و كامل ابن اثیر و از روایت دیگر بخاری در باب الشّروط تقریباً به صراحت استفاده می شود كه كلمه ی دوم را خود پیغمبر به خطّ خود نوشت؛ زیرا نوشته اند «فاخذه رسول اللّه و كتب» یعنی پیغمبر از علی گرفت و خود نوشت. در عبارت طبری و ابن اثیر یك جمله اضافه دارد به این ترتیب:

روایت طبری و ابن اثیر تأیید می كند كه رسول خدا نمی نوشته است و در حدیبیّه به طور استثنائی نوشته است.

این روایت شاید نظر كسانی را تأیید كند كه می گویند پیغمبر به تعلیم الهی اگر می خواست بنویسد می توانست بنویسد ولی نمی نوشت، همچنانكه پیغمبر هرگز شعر نسرود و حتّی شعر دیگری را نیز قرائت نكرد؛ احیاناً اگر تك بیتی از دیگری می خواست بخواند، آن را «حلّ» می كرد؛ یعنی كلمات را مقدّم و مؤخّر و یا در الفاظ شعر كم و زیاد می كرد كه از صورت شعری خارج شود، زیرا خداوند شعر را شایسته ی مقام او نمی دانست: وَ ما عَلَّمْناهُ اَلشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ [3].

به طوری كه ملاحظه می شود نقلها در جریان حدیبیّه یكنواخت نیست و هر چند از بعضی نقلها استفاده می شود كه در آن جریان كلمه ی «بن عبد اللّه» را كه به منزله ی جزئی از امضای آن حضرت شمرده می شود به دست خود نوشته است، ولی همان نقلها تأیید می كند كه جنبه ی استثنائی داشته است.

در اسد الغابة ذیل احوال تمیم بن جراشه ی ثقفی، داستانی از او نقل می كند كه به صراحت می فهماند پیغمبر اكرم حتّی در دوره ی رسالت نه می خوانده و نه می نوشته است. می گوید:

---