یكی از مسائل فطرت این است كه آیا فرهنگ انسان ساخته ی فطرت انسان است یا ساخته ی تاریخ؟ یعنی عامل اصلی، فطرت است و فطرت در طول تاریخ این فرهنگ را به وجود آورده، به طور كلی عامل اصلی فطرت است (و لهذا در موجودات دیگر و حیوانات دیگر نه این فرهنگ است و نه تكامل آن) [1]و یا عوامل تاریخی و خارجی؟ به عبارت دیگر آیا عامل اصلی درونی است یا بیرونی؟ بعلاوه آیا انسان به حسب طبع دارای فرهنگ یگانه است و آن فرهنگ انسانی است (فرهنگ فطری) و یا فرهنگ انسان در ذات خود چندگانه و چند ماهیتی است و تابع عوامل تاریخی است (آنچنان كه در مقاله های «بازگشت به خویش» آمده است) ؟ دیگر آنكه آیا اسلام بر اساس فرهنگ یگانه است و خود عامل آن است یا نظریه ی اسلام، نظریه ی به رسمیت شناختن و حداقل مساوات و برابری فرهنگهای مختلف الماهیه است (چنان كه در آن مقالات آمده است) ؟ رجوع شود به ورقه های تكامل، خصوصاً ورقه های یادداشت مفهوم تكامل در تاریخ، جلسه ی دوم شیراز، شماره ی 24.

---