1. چنان كه می دانیم كانت در نقد عقل نظری از نظر مسائل مبدأ و معاد به شك می رسد و آنها را كافی نمی داند ولی در عقل عملی به وجدان می رسد و همان را علاوه بر این كه اساس مكتب اخلاقی خود قرار می دهد، برای اثبات مبدأ و معاد و اختیار و آزادی كافی می داند. تاریخ فلسفه ی ویل دورانت، صفحه ی 232: دین و ایمان باید ماورای قلمرو عقل باشد، ولی اصول اخلاقی دین باید مطلق بوده باشد، پابسته ی مسائل قابل اعتراض حس و تجربه نباشد. . . باید از نفس باطن (كذا) به وسیله ی شهود و درك مستقیم یا علم حضوری حاصل گردد. باید یك اخلاق عام و ضروری پیدا كنیم، یعنی باید برای اخلاق یك اصول قبلی پیدا كرد كه مانند اصول ریاضی مطلق باشد. . . آن امر اخلاقی كه می خواهیم مذهب را بر آن استوار كنیم، باید یك امر مطلق غیرمشروط باشد. شگفت آورترین تمام تجربیات ما احساس اخلاقی است، احساسی كه در برابر هر عملی نمی تواند از حكم به نیكی یا بدی آن خودداری كند. ما می توانیم تسلیم شویم ولی احساس اخلاقی (جبراً) [1]تسلیم نمی شود. . . آنچه تلخی پشیمانی را بار می آورد چیست؟ این همان امر صریح مطلقی است كه در اندرون ماست. این فرمان می گوید: «چنان عمل كن كه گویی دستور عمل تو به فرمان اراده، یك قانون كلی در طبیعت خواهد شد. » . . . باید از اعمالی كه در صورت تعمیم و انتشار، زندگی اجتماعی را غیرممكن می سازد خودداری كنیم.

(گفته اند: مثلاً دروغ مصلحت آمیز) [2]. . . مصلحت بینی مشروط است و شعار آن این است كه اگر سیاست و مصلحت ایجاب كرد باید متقی و درستكار بود (یعنی این حكم عقل است كه مشروط است) اما قانون اخلاقی كه در دل ما نهفته است غیر مشروط و مطلق است. خوبی عمل برای آن نیست كه نتایج نیك دارد یا به مقتضای عقل است (البته هردو یكی است) بلكه برای آن است كه مطابق احساس باطنی تكلیف است، آن قانون اخلاقی ای كه ماقبل حس و تجربه است (یعنی انسان، مكلّف نه قابل تكلیف، «تكلیف سرخود» به دنیا آمده است) . تنها چیزی كه در این جهان مسلماً و مطلقاً خوب است اراده ی نیك است، یعنی اراده ی متابعت از قانون اخلاقی بدون نظر به منافع یا زیانهای شخصی. هرگز دنبال سعادت شخصی خود نگردید، بلكه تكلیف خود را انجام دهید. برای دیگران سعادت بخواهیم و برای خود كمال، خواه این كمال موجب خوشی ما شود یا مایه ی رنج ما. برای كمال خویش و سعادت دیگران چنان عمل كن كه انسانیت هدف و غرض باشد نه وسیله و طریق. این نیز به اقتضای احساس و علم حضوری ما جزئی از امر صریح مطلق است. . . ممكن است بگویید وضع تكلیف در مرتبه ی بالاتر از زیبایی و جمال و وضع اخلاق در درجه ای بالاتر از سعادت، امری شاق و سخت است. ولی تنها بدین وسیله است كه می توانیم از حیوانی بدرآییم و به ملكوت برسیم. امر مطلق به تكلیف (كذا) متضمن اختیار و آزادی است. . . عقل نظری از اثبات اختیار و آزادی عاجز است. ما اختیار خود را به علم حضوری در بحران انتخاب اخلاقی درك می كنیم. این آزادی و اختیار همچون اصل و جوهر باطنی و انسانیت محض است. همچنین بقا و خلود نفس را نمی توانیم ثابت كنیم ولی به حس و شهود در می یابیم. . . اگر پاداش فضیلت فقط نفع این جهان باشد، نیك بودن چندان مفید فایده ای نیست. با این همه و با آن كه هر روز تجربه های خشن، این امر را چند مرتبه به رخ ما می كشد، باز از درون به صداقت و درستی مأمور می گردیم و می دانیم كه باید نیكی كنیم. اگر از راه تعلیم دل و وجدان و حس و شهود ندانیم كه ما فقط قسمتی از زندگی خود را در این جهان بسر می بریم و این جهان به منزله ی رؤیا و در حكم جنین برای بیداری دیگر و یك زندگی دیگر است، چگونه احساس تقوا و فضیلت در ما زنده می ماند؟ اگر نمی دانستیم (ولو به طور مبهم) كه یك زندگی طولانی دیگری در پیش داریم كه زندگی این جهان را متعادل خواهد ساخت و جزای حسنه ای ده یا صد برابر آن خواهد بود، چگونه از ته دل به نیكوكاری و حسن عمل تشویق می شدیم؟ (به نظر می رسد كه این بیان، ارزش بیانات گذشته را متزلزل می كند) . بالاخره به همین دلیل خدایی وجود دارد. اگر حس تكلیف متضمّن ایمان به پاداش ابدی است، اصل بقاء و خلود نیز مستلزم وجود یك علتی است كه با این معلول مطابق باشد.

(عجیب است كه كانت در عقل نظری اصل علیت را انكار كرده است) . به عبارت دیگر مستلزم اصل قبول وجود خداوند است.

این نیز با عقل (نظری) ثابت نمی شود. حس اخلاقی كه با عالم اعمال ما سروكار دارد باید بر عقل نظری كه فقط سرگرم محسوسات و ظواهر است، برتری و رجحان داشته باشد. عقل ما، ما را در اعتقاد به وجودی كه ماوراء موجودات دیگر است، یعنی خدا، آزاد می گذارد ولی حس اخلاقی ما امر می كند كه به آن معتقد باشیم. روسو حق داشت كه می گفت: «احساس دل بالاتر از منطق سر است. » پاسكال حق داشت كه می گفت: «دل برای خود دلایلی دارد كه سر چیزی از آن درك نمی كند. » 2. طبق نظریه ی كانت: الف. اصول اخلاقی یا حس اخلاقی، قبلی است یعنی مقدم بر تجربه است، نظیر ریاضیات در عقل نظری، و قهراً با علم حضوری وجود آنها درك می شود. ب. اصول اخلاقی، مطلق و عام و ضروری و غیرمشروط و غیر جزئی و ممتنع الخلاف است، همچنان كه ریاضیات، مطلق و. . . است برخلاف طبیعیات. ج. پایه ی مذهب، وجدان اخلاقی است نه عقل. د. انسان «تكلیف سر خود» به دنیا آمده است. هـ. حكم حس اخلاقی، ضروری و جبری و غیرقابل تسلیم به خلاف است (البته در این جهت عقل نظری نیز لااقل در مسائل قبلی چنین است) . و. تلخی پشیمانی نتیجه ی مخالفت امر وجدان است. ز. فرمان وجدان: «چنان عمل كن كه عملت یك قانون كلی در طبیعت خواهد شد» یعنی غیرمشروط به مصلحت و نتیجه است و این عقل است كه حكمش لااقل در این زمینه ها مشروط است. ح. ملاك خوبی كارها نتیجه ی آنهاست، انطباق با احساس اخلاقی است. ط. تنها چیز خوب، اراده ی نیك است. ی. اراده ی نیك، اراده ی كمال است نه سعادت. یا. تكلیف بالاتر از زیبایی، و اخلاق بالاتر از سعادت است. یب. اخلاق تنها راه صعود به ملكوت است. یج. اختیار و آزادی را با عقل نظری نتوان اثبات كرد ولی با عقل عملی و حس اخلاقی شهودی، چرا. ید. خلود نفس نیز همچنین. حس تكلیف متضمّن ایمان به پاداش است. زنده ماندن این احساس در ما با مشاهده ی یأس از پاداش دنیوی، دلیل این است كه ما با حس قبلیِ شهودی از وجود جهانی دیگر آگاهیم. ك. وجود خدا نیز به عنوان عامل خلود و بقا، به همین دلیل مشهود ماست. حس اخلاقی ما به ما امر می كند كه به وجود خدا معتقد باشیم. احساس خلود متضمّن ایمان به خالق است. ل. كانت می خواهد نه فقط خدا و معاد را، بلكه اساساً مذهب را با وجدان اخلاقی اثبات كند.

---