4. اصالت عرفان اسلامی و بحث با امثال دكتر غنی و اینكه آیا عرفان اسلامی مثل درختی است كه از مایه های دیگر تغذی كرده و یا مثل درختی است كه پیوند خورده است و میوه ی دیگری داده است و یا اساساً التقاطی است، بعد از اینكه دو مطلب مسلّم است:

الف. ریشه ای و مایه ای در اسلام دارد، حتی بنا بر نظریه ی التقاطی.

ب. قطعاً تأثیراتی از خارج داشته است، حتی بنا بر نظریه ی اصالت كامل.

1. رشد و تكامل عرفان. ابتدا یك سلسله پند و اندرزها و نقل آیات و احادیث، بعدها در قرن سوم كتبی درباره ی سلوك نوشته شده است. حسن بصری، شقیق بلخی، مالك بن دینار، سفیان ثوری، ابراهیم ادهم، بایزید بسطامی، ذوالنون مصری، رابعه ی عدویّه. (ص 2)

2. بحثی درباره ی كتاب مصباح الشریعه در قرن دوم و درباره ی فضیل بن عیاض.

3. بحثی درباره ی زهاد ثمانیه (ریحانة الادب) و بحثی درباره ی اصحاب صفّه.

4. ادبیات اسلامی، چه عربی و چه فارسی، تحت تأثیر شدید عرفان است. شعرای عرب مثل ابن فارض و محیی الدین شعر عرفانی دارند و شاید اكثر غیر عرفانی هستند و صرفاً موعظه است مثل بوصیری، ابوالفتح بستی، ابوالحسن تهامی؛ و شعرای فارسی قبل از

جلد یازدهم . ج11، ص: 380

قرن چهارم همه غیر عرفانی هستند و از آن جمله شهید بلخی، رودكی، فردوسی. بعد از قرن چهارم شاید تنها نظامی، ناصرخسرو و شاید خاقانی هم بشود یافت كه عرفانی نیستند، باقی همه اصالتاً یا تقلیداً عرفانی هستند.

5. در مورد بخش اول باید بحث كنیم كه آیا همه ی عناصری كه در سیر و سلوك هست از خود قرآن و سنت قابل استنباط است یا نه؟ تشبیه به علم اصول فقه.

همچنین در مورد بخش دوم. . .

1. سه مرحله ی عرفان: مرحله ی واقعیت صرف بدون بیان مقامات و بدون تفسیر هستی، مرحله ی بیان مراحل، مرحله ی تفسیر هستی.

2. معرفة النفس عرفانی و معرفة النفس فلسفی و بطون نفس و بطون قرآن.

3. معنویت اسلامی، یعنی معارف اسلامی اعم از معارف فكری و معارف قلبی.

4. شریعت و طریقت و حقیقت، مسئله ی ذكر اكبر، مسئله ی كفر و ایمان، مسئله ی صلح كل، عبادت تا مرحله ی یقین.

5. غموض كلام عرفا صرفاً مربوط به رمزگویی نیست، حقیقت این است كه مافوق عقل است.

6. مسئله ی ولی و مرشد.

7. معراج و آیات معراج و مراحل سلوك، داستان موسی و خضر.

8. عطف به نمره ی 4: عبادت شكری، مسئله ی اینكه باطن به معروف كرخی منتقل شد.

9. دراویش و تشكیل دولت صفوی.

10. وحدت وجود یا وحدت شهود.

11. خواجه عبد اللّه و دفاع از شریعت و حملات احمقانه ی دكتر غنی.

جلد یازدهم . ج11، ص: 381

12. عطف به نمره ی 2: انسان در عرفان. در اینجا دو مسئله است:

یكی مربوط است به عرفان عملی تحت عنوان «معرفت شهودی نفس» و یكی در عرفان نظری راجع به انسان. مقایسه ی میان انسان بوعلی و انسان محیی الدین و اشعار شبستری، انسان كامل فلسفه و انسان كامل عرفان.

13. تفاوتهای بینشهای فلسفی و بینشهای عرفانی: وحدت وجود، علیت یا تجلی، تعدد و كثرت علیت و وحدت تجلی، مراتب عوالم و عقول، راز عالم عقل است یا عشق، لسان عشق.

14. مسئله ی دلیل خواستن یا چشم باز كردن و تفاوت راه عقل و علم.

15. عطف به نمره ی 13: سریان عشق در جمیع موجودات، غزل مولوی و شعر جامی در جهان بینی عرفانی، عشق و شعور، . . . می و شباب و بازگشت و تسبیح، كمال تجلی، حافظ و مسئله ی كمال تجلی، حركت دوری یا قوس نزول و صعود، وطن و معاد، انسان و احساس غربت و تمثیل به بچه ی دو ساله.

16. ایهام در عرفان و ریشه اش.

17. جنون عرفانی یا پابند نبودن به آداب و رسوم.