درباره ی نقش زن در ساختن تاریخ و اینكه تاریخها و حادثه ها مختلف است، رجوع شود به ورقه های عشق و زندگی كه بحث جالبی شده است. اینك خلاصه و تهذیب: نقش زن در تاریخ دو گونه است: مستقیم و غیرمستقیم. نقش غیرمستقیمش این است كه سازنده ی مرد بوده است و مردْ سازنده ی تاریخ؛ سازندگی اش برای مرد اعم است از تأثیرش در محیط خانواده به صورت مادر یا همسر و یا در خارج به صورت معشوقه و یا به طور كلی كه مردان برای جلب زنان قهرمانیها كرده اند [1] و [2]. اما تأثیر مستقیم. در اینجا جوامع و مكتبها سه گونه است. در برخی جوامع و بر اساس برخی مكتبها نقش مستقیم زن منفی است.

در این جوامع زن جز در خانه كاری ندارد و استعدادهای انسانی اش یعنی آگاهی و بیداری، اراده و اختیار، هنر و خلاقیت، عبادت و سلوك الی اللّه، هیچ كدام رشد ندارد و فقط وسیله ی ارضاء مرد است، عروسك است، «شی ء» است. اما چون در این جوامع زن محدود است به درون خانواده و تنها وسیله ی كامیابی هر مرد همسر اوست «گرانبها» است. پس در این جوامع زن یك «شی ء گرانبها» است مانند هر شی ء نفیس دیگر (برلیان، جواهر، فرشهای قیمتی) اما نقش سازنده در تاریخ ندارد. این گونه تواریخ صرفاً «مذكر» است. در این گونه جوامع زن هرچه بی خبرتر بهتر و گرانبهاتر، هرچه بی اراده تر گرانبهاتر و بهتر، و هرچه بی زبان تر و هرچه منفعل تر و هرچه دست و پا چلفتی تر و هرچه متكی تر در حوائج زندگی بهتر. بسیاری از جوامع قدیم اینچنین بوده است. اما نوع دوم. در برخی جوامع زن از خانه بیرون آمده است و وارد اجتماع شده و در تحصیل و شئون اجتماعی و هنری شركت كرده و به صورت «شخص» درآمده است، اما نظر به اینكه حریم را كنار گذاشته و در دسترس مرد قرار گرفته و اماكن عمومی، كاباره ها، دانسینگها، خیابانها پر است از جنس زن در حالی كه خود را به نمایش و در معرض فروش گذاشته است، بی ارزش و بی بهاست، یعنی شخص است اما بی ارزش. آیا می توان گفت این ارزش برای زن در اثر بی شخصیتی بوده است؟ نه. در ورقه های مربوط به روحیه ی زن ثابت شده كه گرانبها بودن زن برای مرد یك ارزش اصیل است، بلكه اصیل ترین ارزشهاست. در این گونه جوامع- كه جوامع جدید اروپایی از این قبیل است- تاریخ، «مذكر- مؤنث» است و به تعبیر ما «مذنّث» است. نوع سوم این است كه زن هم شخص باشد و هم گرانبها؛ یعنی هم استعدادهای عقلانی، فنی، هنری، اجتماعی و حقوقی، اخلاقی، عرفانی او رشد داده شود و هم حریم میان او و مرد حفظ شود و از ابتذال دور نگه داشته شود، نه محبوسیت و نه اختلاط. در این گونه جوامع زن شخص است و گرانبها و مؤثر در تاریخ و شریك در ساختن تاریخ، و چنین تاریخ نیز «مذنّث» است اما با حفظ اینكه مرد در مدار خود و زن در مدار خود قرار گیرد. در ورقه های زن در قرآن گفته ایم كه اسلام با آن فكر كه زن را عنصر فریب و گناه می داند و شیطان كوچك و معتقد است شیطان زن را فریفت و زن آدم را، مخالف است، هر دو از جهت پذیرش امر رحمانی و تأثر از وسوسه ی شیطانی علی السویه اند. و گفته ایم كه قرآن مخصوصاً از قدّیسات و قهرمانان معنوی زنیاد كرده است و اجتماعی نیز. علیهذا توجیه تاریخ از نظر قرآن توجیه «مذنّثانه» است. و در محل خود گفته ایم كه در تاریخ ظهور اسلام، تاریخ فرهنگ اسلام، زن نقش مؤثر در تاریخ داشته است، و گفته ایم كه حادثه ی كربلا یك حادثه ی «مذنّث» است، هم مرد در آن نقش مؤثر دارد و هم زن.

---