یك قدم بالاتر برویم، برسیم به انسان دوستی و انسان پرستی. اگر واقعا یك كسی بشردوست باشد، به همه انسانها خدمت می كند و به هیچ انسانی از آن جهت كه انسان است خیانت نمی كند، حق هیچ انسانی را پایمال نمی كند از آن جهت كه انسان است. به نظر می رسد كه حد نهایی خروج از خودخواهی این است كه دوستی نسبت به همه انسانها توسعه پیدا كند. در این صورت «خود» انسان یعنی همه انسانها از آن جهت كه انسان هستند. به این [نظریه ] هم ایرادی وارد است: چرا ما انسان دوست باشیم ولی حیوان دوست نباشیم؟ این مرز برای چیست؟ آیا منطقی است كه این مرز باید در اینجا متوقف شود و «خود» به اینجا كه رسید باید حصاری به دور خویش بكشد؟ یا از این هم می توان جلوتر رفت كه نام آن می شود حق پرستی و خداپرستی، كه چون خدا موجودی در كنار موجودات دیگر نیست، در مسیر خداپرستی همه چیز در دنیاهست. برگردیم به سؤال در مورد انسان دوستی كه آیا مرز خودی اینجاست و در اینجا متوقف می شود؟ یا جلوتر می رود و دلیل ندارد كه متوقف شود؟ بعلاوه در مورد انسان دوستی یك سؤال دیگر مطرح است و آن اینكه وقتی می گوییم انسان دوستی، مقصود از «انسان» چیست؟ هر حیوانی و هر جمادی همان چیزی است كه هست.

مثلاً اگر بگوییم گُل دوستی، گل همین است كه هست، گل كه دیگر اصولی ندارد.

حیوان هم همین طور. ولی انسان تنها موجودی است در این دنیا كه بالقوّه است و باید بالفعل شود، یعنی انسان را نمی توان همین موجود یك سر و دو گوش حساب كرد و گفت بشردوستی یعنی هرجا كه این حیوان مستوی القامه پهن ناخن وجود داشت باید او را دوست داشت. نه، انسان یك انسانیتی هم دارد. یك انسان ممكن است ضد انسان باشد. ولی حیوانِ ضد حیوان نداریم، حیوان همیشه حیوان است.

انسانیت انسان به یك سلسله معانی و به یك سلسله حقایق و به یك سلسله لطایف بستگی دارد كه اگر فردی فاقد آنها یا برضد آنها باشد، نمی توان او را انسان شمرد. آنگاه بحث اینجا پیش می آید كه اگر انسانی ضد انسانیت شد یا ضد انسانهای دیگر شد- كه زیاد هم سراغ داریم: آن انسانی كه انسانهای دیگر را ذلیل و خوار می كند، به آنها ستم می نماید و به حقوق آنها تجاوز می كند و فاسد است- آیا باید او را مثل دیگران دوست داشت و گفت بالاخره انسان كه هست؟ یا باید او را از بین برد؟ درصورت دوم، این كار با انسان دوستی چگونه سازگار است؟ جواب این است كه اگر مقصود از انسان دوستی دوست داشتن این حیوان دوپاست، [از این نظر انسان واقعی با انسان ضد انسان ] هیچ فرقی نمی كند. اما اگر گفتیم ما از انسانیت یك معنی می فهمیم و انسان یك موجود معنی داری است كه ممكن است از معنی انسانیت پر باشد و ممكن است خالی باشد و یا بر ضد معنی انسانیت باشد، آن وقت مفهوم انسان دوستی برای ما معنی دیگری پیدا می كند، كه انسانها را باید در مسیر انسانیت دوست داشت نه در خلاف این مسیر. و به همین دلیل اگر انسانی بر ضد مسیر انسانیت بود، احیانا باید با او به شدیدترین وجهی مبارزه كرد، با خشونت رفتار نمود و به او به چشم یك خار در سر راه انسانها نگاهكرد و این كار، خود نوعی علاقه به انسان است؛ یعنی مبارزه كردن با انسانِ ضد انسان به خاطر انسانیت، خود نوعی علاقه به انسانیت و علاقه به بشریت است اما بشریت معنی دار، بشریتی كه معنی بشریت در آن باشد.