مرحوم آقای حجت یك وقت حرف خیلی خوبی در باب اجتهاد زد، گفت: اجتهاد واقعی این است كه وقتی یك مسئله جدید كه انسان هیچ سابقه ذهنی ندارد و در هیچ كتابی طرح نشده به او عرضه شد، فورا بتواند اصول را به طور صحیح تطبیق كند و استنتاج نماید، و الاّ انسان مسائل را از جواهر یاد گرفته باشد، مقدمه و نتیجه (صغری و كبری و نتیجه) همه را گفته اند، او فقط یاد می گیرد [و می گوید] من فهمیدم صاحب جواهر چنین می گوید، بله من هم نظر او را انتخاب كردم؛ این اجتهاد نیست، همین كاری كه اكثر می كنند. اجتهاد، ابتكار است و اینكه انسان خودش رد فرع بر اصل بكند. همیشه مجتهدها عده ای از مقلّدها هستند، مقلّدهایی در سطح بالاتر. شما می بینید در هر چند قرن یك نفر پیدا می شود كه اصولی را تغییر می دهد، اصول دیگری بجای آن می آورد و قواعد تازه ای [ابداع می كند] ، بعد همه مجتهدها از او پیروی می كنند. مجتهد اصلی همان یكی است، بقیه مقلّدهایی به صورت مجتهد هستند كه از این مقلّدهای معمولی كمی بالاترند. مجتهد واقعی در هر علمی همین جور است. در ادبیات این جور است، در فلسفه و منطق این جور است، در فقه و اصول این جور است، در فیزیك و ریاضیات این جور است. شما می بینید در فیزیك، یك نفر می آید یك مكتب فیزیكی می آورد، بعد تمام علمای فیزیك تابع او هستند. این را كه مكتب جدیدی می آورد و مكتب قابل قبولی هم می آورد كه افكار را تابع فكر خودش می كند باید گفت مجتهد واقعی. ولی تفكر بدون تعلیم و تعلّم امكان پذیر نیست. مایه اصلی تفكر، تعلیم و تعلّم است [1]و اینكه در اسلام دارد كه تفكر عبادت است، غیر از این است كه تعلّم عبادت است. این، دو مسئله است. ما یكی در باب تعلیم و تعلّم داریم كه تعلیم عبادت است، تعلّم عبادت است، و یكی در باب تفكر داریم كه تفكر عبادت است، و آنچه در باب تفكر داریم بیشتر است از آنچه كه در باب تعلّم داریم. مثلاً: اَفْضَلُ الْعِبادَةِ التَّفَكُّرُ [2]یا: لا عِبادَةَ كَالتَّفَكُّرِ [3]یا: كانَ اَكْثَرُ عِبادَةِ اَبی ذَرًّ التَّفَكُّرَ [4]و در این زمینه البته خیلی [آیه و روایت ] هست و این غیر از مسئله تعلّم است. در تفكر، گذشته از نتیجه ای كه انسان از فكر خود می گیرد، فكر خود را رشد می دهد. در قرآن راجع به تفكر و تعقل، مطلب زیاد داریم. لزومی هم ندارد كه بخواهیم آیات قرآن در این زمینه را جمع كنیم. خیلی موارد داریم كه قرآن دعوت به تفكر و تعقل كرده است.

---