در نهج البلاغه در «كلمات قصار» در سه جا جمله ای به این معنا آمده كه: اِنَّ لِلْقُلوبِ
شَهْوَةً وَ اِقْبالاً وَ اِدْبارا دل یك میلی دارد و اقبالی و ادباری، فَأْتوها مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِها وَ
اِقْبالِها كوشش كنید دلها را از ناحیه میل آنها پرورش بدهید، به زور وادارشان نكنید،
فَاِنَّ الْقَلْبَ اِذا اُكْرِهَ عَمِیَ
[1]قلب اگر مورد اكراه و اجبار قرار بگیرد كور می شود، یعنی
خودش واپس می زند.
در حكمت 188 می فرماید:
اِنَّ هذِهِ الْقُلوبَ تَمَلُّ كَما تَمَلُّ الاَْبْدانُ فَابْتَغوا لَها طَرائِفَ
الْحِكْمَةِیعنی همین طور كه تن انسان خسته می شود و احتیاج به استراحت دارد، دل
مجموعه آثار شهید مطهری . ج22، ص: 717
انسان هم گاهی خسته می شود و احتیاج به استراحت دارد (مقصود از دل، روح
است) . در این صورت، دیگر فكرهای سنگین را به او تحمیل نكنید، حكمتهای
طرفه و طریف (یعنی اعجاب انگیز و خوشحال كننده) از قبیل ذوقیات و ادبیات را به
او عرضه بدارید تا سر نشاط و سر حال بیاید.
در حكمت 304- كه معلوم است در آنجا نظر به عبادت است كه عبادت را هم
نباید بر روح تحمیل كرد بلكه باید آن را با نرمش بر روح وارد نمود، یعنی از میل و
حالش باید استفاده كرد- می فرماید: اِنَّ لِلْقُلوبِ اِقبالاً وَ اِدْبارا، فَاِذا اَقْبَلَتْ فَاحْمِلوها عَلَی
النَّوافِلِ وقتی كه دیدید دل نشاط دارد، حال دارد، اقبال دارد، آن وقت وادارش كنید
نافله را هم بخواند، چون حالش را دارد، وَ اِذا اَدْبَرَتْ فَاقْتَصِروا بِها عَلَی الْفَرائِضِ وقتی
می بینید كه میل ندارد، به همان فرایض اكتفا كنید، عبادت را هم به او تحمیل نكنید.
اینها همه نشان می دهد كه حالت روح را باید خیلی ملاحظه كرد، حتی در عبادت.
عبادت هم اگر بر روح انسان جنبه زور و تحمیل داشته باشد علاوه بر اینكه اثر نیك
نمی بخشد، اثر سوء نیز می بخشد.