از نظر علمای تربیت قدیم، در این جهت شك و تردیدی نبود كه قسمتی از اخلاقیات را باید در وجود بشر تكوین كرد و به اصطلاح علمای اخلاق باید فضایل را به صورت ملَكات در انسان ایجاد نمود. از نظر علمای قدیم آدم تربیت شده آدمی بود كه آنچه كه فضیلت نامیده می شود، در او به صورت خوی و ملكه درآمده باشد [1] و مادامی كه یك فضیلت به صورت ملكه درنیامده باشد یا به طبیعت ثانوی انسان بدل نشده باشد «حال» است نه فضیلت، زیرا امری زایل شدنی است؛ باید ملكه شود تا زوالش مشكل باشد. علمای قدیم در تعریف عدالت می گفتند: عدالت ملكه تقوا و پرهیزكاری است؛ یعنی تقوا و پرهیزكاری برای انسان، ملكه شده باشد؛ و حتی می گفتند انسان آن وقت دارای اخلاق فاضله است كه در عالم خواب هم ضد آن اخلاق از او صادر نشود [2]، مثلاً آنقدر راستگو باشد كه حتی در عالم خواب هم دروغ نگوید. و بر این اساس است كه اهتمام زیادی می شود كه تربیت در سنین كودكی صورت گیرد. اصلاً گفته می شود تربیت، فن تشكیل عادت است. روحیه انسان در ابتدا حكم ماده شُل و قابل انعقادی مثل گچ را دارد كه ابتدا كه آن را در آب می ریزند شل است و بعد سفت می شود. وقتی این ماده شل است آن را در هر قالبی بریزیم به همان شكل در می آید. می توان آن را به صورت انسان درآورد یا به صورت خوك و یا خروس. در هر قالبی كه بریزیم، همینكه سرد شد همان شكل را می گیرد و سفت می شود. می گویند روح انسان در زمان كودكی حالت قابل انعطافی دارد و مانند همان ماده شل است، و هرچه انسان بزرگتر شود قابلیت انعطاف آن كمتر می شود.

اینكه گفته اند: «اَلْعِلْمُ فِی الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ» اختصاص به علم ندارد، بلكه باید گفته شود: اَلْتَّرْبِیَةُ فِی الصِّغَرِ كَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ. البته علمای امروز هم به تربیت دوران كودكی بیشتر اهمیت می دهند. بچه ای كه در كودكستان است از بچه دبستان و بچه دبستان از نوجوان دبیرستان و نوجوان دبیرستان از جوان دانشگاه جنبه پذیرشش بیشتر است. انسان در سن پنجاه سالگی شخصیتش منعقد می شود. البته مبالغه نباید كرد، انسان یك موجود قابل تغییر و قابل توبه و بازگشت است و ممكن است در سن صدسالگی هم خود را تغییر دهد. ولی شك نیست كه حالات روحی كم كم ملكه می شود و برگرداندن آنها دشوار می گردد.

---