نظریه جدیدی در میان علمای غرب در باب تربیت پیدا شده كه لازمه حرفشان این است كه اساسا تربیت، صرف پرورش است. و چون بحث آنها در تربیت اخلاقی بوده و روی عقل و اراده بحث كرده اند نه روی حس دینی و حس زیبایی، گفته اند تربیت فقط و فقط پرورش نیروی عقل و اراده اخلاقی است و بس، و انسان را به هیچ چیز- چه خوب و چه بد- نباید عادت داد زیرا عادت مطلقا بد است، چون همینكه چیزی عادت شد بر انسان حكومت می كند و انسان به آن انس می گیرد و نمی تواند آن را ترك كند، و آن وقت است كه كاری را كه انجام می دهد نه به حكم عقل و نه به حكم اراده اخلاقی و نه به حكم تشخیص اینكه این كار كار خوبی است یا كار بدی، انجام می دهد بلكه به حكم اینكه عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت می شود انجام می دهد. این مطلب در دو حدیث نبوی و صادقی آمده است.

رسول اكرم فرموده اند: لاتَنْظُروا اِلی كَثْرَةِ صَلوتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ كَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْروفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّیْلِ وَ لكِنِ انْظُروا اِلی صِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَداءِ الاَْمانَةِ [1]. از حضرت صادق حدیثی نقل شده كه تفسیر حدیث بالا است. می فرماید: لاتَنْظُروا اِلی طولِ رُكوعِ الرَّجُلِ وَ سُجودِهِ فَاِنَّ ذلِكَ شَیْ ءٌ اعْتادَهُ فَلَوْ تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِكَ، وَلكِنِ انْظُروا اِلی صِدْقِ حَدیثِهِ وَ اَداءِ اَمانَتِهِ [2]. [به طول ركوع و سجود فرد نگاه نكنید كه آن، چیزی است كه او] بدان عادت كرده و اگر بخواهد آن را ترك كند وحشت می كند. این حدیث خود دلالت می كند كه عادت، ارزش اخلاقی یك كار را از میان می برد و هیچ نمی تواند ملاك انسانیت و ایمان باشد. اینها هم می گویند هرچیزی- ولو بهترین كارها و فضایل انسانی باشد- همین قدر كه به صورت عادت درآمد ارزش خود را از دست می دهد، زیرا در این صورت آن ملكه است كه بر انسان حكم می كند، آن عادت است كه طبیعت ثانوی است و بر انسان حكم می كند، چه عقل بپسندد و چه نپسندد. كانت و روسو سردسته این مكتب هستند. روسو در كتاب امیل می گوید: امیل را باید عادت دهم كه به هیچ چیز عادت نكند. درست نقطه مقابل عقیده قدما كه تربیت را فن تشكیل عادت می دانستند. پس غیر از عادت ندادن روح، تربیت چیست؟ تقویت روح و اراده كه در هر كاری نیروی عقل آزادانه بتواند فكر كند و اراده اخلاقی آزادانه بتواند تصمیم بگیرد و مخصوصا با عادتها مبارزه كند. این است كه این جور اشخاص گاهی كاری را كه ما بد می دانیم تجویز می كنند، به دلیل اینكه یك «خوب» برای شخص عادت شده و در مقابل عادت باید عصیان كرد. اینجاست كه مسئله آزادی اخلاقی در تربیت مطرح می شود. اینها در واقع مدافع آزادی در اخلاق اند و آزادی را جوهر روح انسان می دانند و می گویند انسان به هیچ وسیله نباید آزادی اش سلب شود، باید آزاد باشد؛ یعنی فقط به حكم عقل و اراده اخلاقی خود كار كند و هیچ قدرتی بر او حكومت نكند، حتی قدرت عادت.

تقریبا می شود گفت حرفهای روسو در كتاب امیل بیشتر در اطراف مبارزه با عادت است. وی در نقد روش تربیت قدیم می گوید: كودك، اسیر به دنیا می آید و اسیر از دنیا می رود. مقصودش این است كه كودك به محض به دنیا آمدن، دستهایش به قنداق بسته می شود و پس از مرگ هم به كفن، و بچه انسان را از تولد تا مرگ اسیر عادت می كنند.

---