علمای روان شناسی می گویند: یك كار همین قدر كه برای انسان عادت شد، دو خاصیت متضاد در آن به وجود می آید. هرچه كه بر عادت بودنش افزوده شود و تمرین انسان زیادتر گردد، كارْ سهلتر و ساده تر انجام می شود. یك ماشین نویس كه به ماشین نویسی عادت می كند، هرچه بیشتر عادت می كند، كار سریعتر و سهلتر برایش صورت می گیرد. ولی هرچه بیشتر عادت می كند، از توجهش كاسته می شود، یعنی از اینكه این عمل او یك عمل ارادی و از روی توجه باشد كاسته می شود و به یك عمل غیرارادی نزدیكتر می گردد. خاصیت عادت این است. اینكه در اسلام به مسئله نیّت تا این اندازه توجه شده، برای جلوگیری از این است كه عبادتها آنچنان عادت نشود كه به واسطه عادت، به یك كار طبیعی و غیر ارادی و غیر فكری و غیر هدفی و كارِ بدون توجه- كه هدف درك نشود و فقط به پیكر عمل توجه گردد- تبدیل شود. اینها چیزهایی است كه ما تنها در نماز اسلامی به دست می آوریم و متوجه می شویم كه بسیاری از برنامه های تربیتی به وسیله این عبادت و در پیكر این عبادت پیاده می شود؛ گذشته از اینكه خود این عمل، پرورش عشق و محبت خدا و معنویت در انسان است كه روح عبادت است. دو مسئله است كه باید گفته شود: یكی اینكه در اخلاق و تربیت اسلامی به چه اصول و مبانی ای توجه شده. در اخلاق و تربیت، صحیح نیست كه بگوییم: اخلاق خوب، تربیت خوب. اخلاق خوب و تربیت خوب را باید به دست آورد. كسی نمی گوید غیر از این است، ولی عمده این است كه هر مكتبی چه سیستم اخلاقی را خوب می داند و چه سیستم اخلاقی را بد می داند. مكتبهای اخلاقی دنیا كه همه اخلاق پیشنهادی خود را به عنوان اخلاق خوب پیشنهاد كرده اند تفاوتشان با یكدیگر در حد تضاد است، یعنی حداكثر تباین میانشان هست؛ یك عمل را مكتبی اخلاقی می داند و مكتب دیگر ضد اخلاقی. اخلاق علم دستوری است، یعنی علم «چگونه باید بود» و فرمان اینكه این طور باش. سؤال این است كه چگونه باشیم از نظر این مكتب خوب خواهیم بود؟ پس صرف توصیه كردن به اینكه اخلاق خوب داشته باشید، معرّف یك مكتب اخلاقی نمی تواند باشد. و شاید مكرر گفته باشیم كه پوك ترین و بی مغزترین حرفها همین حرف منسوب به زردشت است كه می گوید:

گفتار نیك، پندار نیك، كردار نیك. آخر نیكی چه هست؟ مثل این است كه از مهندسی برای ساختمان یك مسجد طرح بخواهند، به او بگویند: طرح شما چیست؟ بگوید: یك ساختمان خوب. اول باید دید «خوب» و «ساختمان» در نظر او چیست. یا به یك خیاطی بگویند: چه مدل لباس می دوزی؟ بگوید: یك مدل خوب، ولی معلوم نباشد خوب او چگونه است. این است كه وقتی می گوییم اصول و مبانی اخلاق اسلامی، معنایش این است كه ببینیم اسلام چه چیزهایی را اخلاق خوب می داند و چه چیزهایی را اخلاق بد. در این صورت ما می توانیم روش اخلاقی و تربیتی اسلام را بفهمیم.