بحث مختصری [داریم ] درباره عوامل تربیت صحیح و كسب اخلاق صحیح از نظر اسلام، یعنی عواملی كه دین مقدس اسلام به آنها توجه كرده است. یكی از آن عوامل، تعقل و تفكر و تعلّم است كه قبلاً تحت عنوان «غایات و اهداف» از آن نام بردیم. تعقل و تفكر برای روشن شدن است، یعنی حكم [چراغ ] را برای انسان دارد.

درباره این عامل بحث شد. عامل دوم كه در اسلام روی آن زیاد تكیه شده است، تقوا و تزكیه نفس است كه در خود قرآن كریم به آن تصریح شده است. تقوا و تزكیه موجب پرورش اراده انسان می شود و اراده را برای به كار بستن آماده می كند. یعنی روشن شدن به تنهایی كافی نیست، باید روشن شد و باید اقتدار پیدا كرد برای به كار بستن. تقوا و تزكیه نفس به اراده اخلاقی انسان قدرت و توانایی به كار بستن می دهد، و تا حدودی در مكتبهای غیر مذهبی هم هست ولی نه به این شكل كه در مكاتب مذهبی وجود دارد. عامل سوم كه منظور ما بیشتر بحث درباره این عامل است، مسئله عبادت است به عنوان یك عامل برای تربیت و كسب اخلاق فاضله. همان طور كه تفكر و تعقل جهت روشن شدن فكر برای قوّه عاقله، و تقوا و تزكیه نفس برای تقویت نیروی اراده در انسان بود، عبادت برای تقویت عشق و علاقه معنوی و ایجاد حرارتایمانی در انسان است؛ یعنی همان طور كه ایمان خودش به نوبه خود منشأ عبادت است، عبادت هم تقویت كننده ایمان است كه به این مطلب در متون اسلامی زیاد تصریح شده است، یعنی تأثیر متقابل ایمان و عمل در یكدیگر. ایمان به نوبه خود منشأ عمل می شود، و عملی كه منبعث از آن ایمان است منشأ تقویت همان ایمان می گردد.