اسلام طرفدار تعقل است و شدیدا هم طرفدار است. یك آیه و یك حدیث را می خوانم و از آیه شروع می كنم كه آن حدیث هم از این آیه شروع كرده. در سوره زمر می خوانیم: فَبَشِّرْ عِبادِ. `اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ [1]. بندگان مرا نوید بده، آن بندگان اینچنانی را. مطلب با «بندگان من» شروع شده است.

كأنه قرآن می خواهد بگوید بنده خدا آن است كه چنین باشد، و لازمه بندگی خدا این است. اَلَّذینَ یَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ آنان كه سخن را استماع می كنند. نمی گوید: یَسْمَعونَ.

فرق است بین «سماع» و «استماع» . سماع یعنی شنیدن ولو انسان نمی خواهد بشنود. استماع گوش فرا دادن است، مثل اینكه شما اینجا نشسته اید و خود را آماده كرده اید برای شنیدن. در باب موسیقی می گویند: سماعش حرام نیست، استماعش حرام است. قرآن می گوید: اَلَّذینَ یَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ آنان كه سخن را استماع می كنند؛ یعنی این جور نیست كه هر حرفی را هنوز درك نكرده رد كنند و بگویند ما نمی خواهیم بشنویم. اول استماع می كنند، به دقت دریافت می كنند فَیَتَّبِعونَ اَحْسَنَهُ بعد غربال می كنند، تجزیه و تحلیل می كنند، خوب و بدش را می سنجند و بهترین آن را انتخاب و پیروی می نمایند. اصلاً معنی آیه، استقلال عقل و فكر است كه فكر باید حكم یك غربال را برای انسان داشته باشد و انسان هر حرفی را كه می شنود در این غربال قرار دهد، خوب و بد را بسنجد، ریز و درشت كند و خوبترین آنها را انتخاب و اتّباع نماید. اُولئِكَ الَّذینَ هَدیهُمُ اللّهُ. قرآن این هدایت را با اینكه هدایت عقلی است، هدایت الهی می داند. اُولئِكَ هُمْ اُولُوا الاَْلْبابِ اینها هستند به معنی واقعی صاحبان عقل.

«اَلْباب» جمع «لُبّ» است. لبّ یعنی مغز نه به معنی مخ، بلكه به معنی اعمّ كه در مورد میوه ها مثلاً می گوییم مغز بادام، مغز گردو. این اصطلاح شاید از اصطلاحات مخصوص قرآن باشد (چون در غیر قرآن ما گشتیم و ندیدیم) و اگر هم اصطلاح مخصوص قرآن نباشد، قرآن درباره عقل كلمه «لبّ» را زیاد به كار برده، گویی انسان را تشبیه به یك گردو یا بادام كرده كه تمام یك گردو یا بادام پوسته است و آن اساسش مغزش می باشد كه در درون آن قرار دارد. تمام هیكل و اندام انسان را كه در نظر بگیرید، آن مغز انسان، عقل و فكر انسان است. اگر بادامی مغز نداشته باشد چه می گوییم؟ می گوییم پوچ است و پوك و هیچ و باید دورش انداخت.

انسانی كه عقل نداشته باشد، جوهر و مغز انسانیت و آن ملاك و مقوّم انسانیت را ندارد، انسانی پوك و پوچ است، یعنی یك صورت انسان است و معنی انسان در او نیست. به حسب این تعبیر، معنی انسان همان عقل انسان است، عقلی كه در این حد باشد. عقل بودن عقل به استقلالش است: اَلَّذینَ یَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعونَ اَحْسَنَهُ. از این بهتر اساسا دیگر نمی شود تعبیری پیدا كرد در مورد دعوت به اینكه انسان باید عقلش بالاستقلال حاكم باشد، عقلش مستقل باشد، دارای قدرت نقد و انتقاد باشد و بتواند مسائل را تجزیه و تحلیل كند. آدمی كه از این موهبت بی بهره است، هیچ است. این یك آیه بود كه چون آیات قرآن در این باب زیاد است و اگر بخواهیم عرض كنیم چند جلسه فقط باید درباره آیات قرآن صحبت كنیم، همین مقدار به عنوان نمونه كافی است.

---