جمله معروف و خوبی از بیكن نقل می كنند كه می گوید علما بر سه دسته اند: بعضی مانند مورچه هستند، همواره از بیرون دانه می آورند و انبار می كنند. ذهن اینها یك انبار است. در واقع یك ضبط صوت هستند، هرچه شنیده اند ضبط كرده اند و هر وقت بخواهی همان را كه یاد گرفته اند می گویند. دسته دوم مانند كرم ابریشم اند، مرتب از لعاب خود می تنند و از درون خودشان در می آورند. این هم عالم واقعی نیست زیرا از بیرون چیزی اكتساب نمی كند، از خیال و درون خودش می خواهد بسازد، و این عاقبت در درون پیله خود خفه خواهد شد. دسته سوم علمای واقعی هستند. اینها مانند زنبور عسل اند، گلها را از خارج می مكند و می آیند عسل می سازند. این مسئله عقل مسموع و مطبوع همین است كه روایت می گوید. علم مسموع اگر به مطبوع ضمیمه نشود، كافی نیست؛ یعنی انسان آنچه را كه از بیرون می گیرد باید با آن نیروی باطنی، با آن خمیرمایه و با آن نیروی تجزیه و تحلیل خود بسازد تا یك چیزی از آب درآید. سپس امام علیه السلام فرمود: یا هِشامُ! ثُمَّ بَیَّنَ اَنَّ الْعَقْلَ مَعَ الْعِلْمِ. عقل باید با علم توأم باشد، و لذا در آن آیه قرآن فرمود: تِلْكَ اَلْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ اَلْعالِمُونَ [1] ما این مَثَلهای تاریخی را ذكر می كنیم، اما درك نمی كنند اینها را مگر عالمان. یعنی اول باید انسان عالم باشد، مواد خام را فراهم كند و بعد عقل تجزیه و تحلیل نماید.

مثلاً اگر ما عقلی قوی داشته باشیم مثل بوعلی سینا، و قرآن هم بگوید كه «تاریخ» عبرت بسیار خوبی است، ولی من كه از تاریخ اطلاعاتی ندارم، عقل من چه می فهمد؟ ! یا به ما بگویند در تمام این عالم تكوین آیات الهی و نشانه های خدا هست، عقل من هم عالیترین عقل باشد، ولی من كه از مواد به كار رفته در این ساختمان بی اطلاعم، با عقل خودم چه چیزی را می فهمم و آیات الهی را چگونه كشف كنم؟ ! باید با علم، آنها را كشف كنم و با عقلم [آیه و نشانه بودن آنها را] درك نمایم.

---