بحث درباره تربیت از نظر تعلیمات اسلامی بود [1]. به اینجا رسیدیم كه تربیت در اصل دوگونه می تواند باشد: یكی به نحوی كه بیشتر درباره آن «ساختن» و در واقع «صنعت» صدق می كند و آن تربیتی است كه در آن، انسان مانند یك شی ء فرض می شود و برای منظور یا منظورهایی ساخته می شود. چیزی كه در این ساختن منظور نیست، خود آن ماده مورد نظر است. سازنده و صنعتگر، هدف خاص خودش را دارد و از ماده ای كه از آن ماده می خواهد صنعتی بسازد به عنوان یك شی ء استفاده می كند. هر عملی كه با منظور خودش وفق بدهد بر روی آن انجام می دهد، و ای بسا كه آنچه او انجام می دهد از نظر آن شی ء خراب كردن و ناقص نمودن است ولی از نظر انسان كه می خواهد از آن شی ء استفاده كند صنعت است. مثلاً انسان به گوسفند به نظر یك شیئی كه می خواهد از آن استفاده كند نگاه می كند. ارزش گوسفند برای انسان از آن نظر است كه چگونه مورد استفاده او قرار می گیرد. حال ما یك گوسفند نر را در نظر می گیریم. انسانی كه می خواهد از او استفاده كند باید چاقش كند تا او را بفروشد و یا خودش از گوشت او استفاده كند. اگر این گوسفند به حال طبیعی باشد، آن تحریكات جنسی دائما او را به این طرف و آن طرف می كشاند و این جور نیست كه سرش پایین باشد و علف بخورد تا چاق شود. می آید گوسفند را اخته می كند. وقتی كه اخته شد، این حیوان دیگر سرش را پایین می اندازد و فقط به علف خوردن مشغول می شود و شروع می كند با خیال راحت و بدون حواس پرتی از علفهای صحرا استفاده كردن. بعد چاق می شود و انسان از گوشت او استفاده می كند. از نظر یك انسان، اخته كردن گوسفند كامل كردن اوست، ولی از نظر خود گوسفند چطور؟ آیا از نظر خود گوسفند تكمیلش كرده اند یا نقصی در او به وجود آورده اند؟ از نظر گوسفند مسلّم نقصی در او به وجود آورده اند. عین همین حرف در مورد غلامها مطرح است. غلامها را كه در قدیم خواجه می كردند، از نظر خود غلام نقصی در او ایجاد می كردند، ولی از نظر آنها كه می خواستند از این بردگان استفاده كنند كمالی در او ایجاد كرده بودند، یعنی دیگر بهتر می توانستند از او به صورت یك ابزار در حرمسرا و غیر حرمسرا استفاده كنند. به طور كلی در تربیت روحی انسانها هم عین این مطلب هست. یك وقت مكتبی، منظوری را در نظر می گیرد و می خواهد انسان را طوری بسازد كه آن منظور تأمین شود ولو اینكه در او یك كاستیهایی به وجود آورد، برخی احساسات طبیعی را از انسان بگیرد و نقص روحی یا جسمی در او ایجاد كند ولی بالاخره انسان برای آن منظور، خوب ساخته می شود.

---

[1] - . [نوار جلسه اول این بخش موجود نیست. ]