این نكته را عرض بكنم كه همیشه افراط و تفریطها منشأ خرابی می شود. معتزله كه طرفدار عقل شدند، مقداری در كارها افراط كردند. آمدند چیزهایی را كه عقل در آن مورد دركی ندارد یعنی نه نفی می كند و نه اثبات، و به عبارت دیگر آنچه را كه عقل نمی فهمد، به حساب آن چیزی گذاشتند كه عقل وجودش را نفی می كند، و این یك نوع تغذّی در مكتب اشعریگری بود؛ یعنی مردم طرف اشاعره را گرفتند، چون دیدند خیلی مسائل را معتزله انكار می كنند. مثلاً بعضی از معتزله وجود جن را انكار كردند، چون جن را با دلیل عقل نمی شد اثبات كرد. ولی عقل كه نمی تواند بگوید كه یك موجودات نامرئی به نام جن حتما وجود ندارد. عقل نمی تواند این مطلب را بفهمد. ما چه می دانیم؛ شاید غیر از جن، میلیونها موجود نامرئی در عالم باشد كه بشرِ امروز آنها را كشف نكرده است. انكار مسائلی نظیر مسئله جن سبب شد كه عده ای به عقل بدبین شدند، گفتند:

همان متعبّدها خوبند، ما اگر دینمان بخواهد محفوظ بماند باید راه آنها را پیش بگیریم، اگر دنبال این روشنفكری برویم خیلی چیزها را باید از دست بدهیم؛ امروز جن را انكار كردند، فردا ملائكه را انكار می كنند، پس فردا هم خدا را انكار می كنند، مثل افراطكاری های روشنفكری در زمان ما. خود روشنفكری خیلی خوب است ولی اگر روشنفكری یك راه افراط را پیش گرفت، خودش عامل شكست خودش است.