مرحوم آقای بروجردی یك حرفی داشتند كه نمی دانم از چه مدركی نقل می كردند ولی حرف بسیار جالبی بود. در تابستان سنه 22 كه هنوز ایشان به قم نیامده بودند، ما به بروجرد رفته بودیم. این را من در بروجرد از ایشان شنیدم و در قم دیگر نشنیدم، و غفلت كردم كه از ایشان بپرسم مدركش چیست؟ ایشان یك وقتی كه این جریان ملاّ امین استرآبادی و استدلالهای او بر ضد عقل و بر انكار عقل را نقل می كردند، می گفتند كه این نهضت مقارن است با نهضت ضد عقل و ضد فلسفه ای كه در اروپا پیدا شد براساس حسی گری و تجربی گری، كه از دكارت و بیكن و غیره شروع شد. آنها هم به گونه دیگری با منطق و با تعقل مخالفت كردند، ولی براساس معتبر شناختن حس. ایشان مدعی بودند كه ملاّ امین تحت تأثیر افكاری كه در دنیای اروپا پیدا شده بود قرار گرفته بود. آنچه برای من مجهول مانده این است كه در آن وقت هنوز این افكار در ایران نیامده بود، پس چگونه او تحت تأثیر این افكار قرار گرفته بود؟ ! شاید چون ملاّ امین غالبا در ایران نبود و خیلی اوقات مجاور بود مخصوصا در مكه و مدینه، در آن سفرهایش با كسی برخورد كرده و این افكار را از او گرفته است. منتها انتقاد ایشان این بود كه اگر فرنگی می آید طرفدار حس می شود و عقل مستقل از حس را انكار می كند و می گوید عقل آن اندازه اعتبار دارد كه روی محسوسات كار كند و كار عقل فقط تجرید و تعمیم و تجزیه و تركیب محسوسات است و نه چیز دیگر، او چون دنبال علوم طبیعی می رود نیازی به معقول ندارد. تو در مورد دین می خواهی بحث بكنی. دین، اولین مسئله اش خداست و خدا معقولترین معقولات عالم است. تو چطور می توانی انكار عقل را وارد دین بكنی؟ ! فرنگی انكار عقل مستقل را براساس اصالت حس قرار داد. از این نظر به او اشكالی نیست. ولی تو می خواهیانكار عقل را براساس اصالت حدیث قرار بدهی. آیا خدا و وحدانیت او را با حدیث درست می كنی؟ ! اگر بگویند آیا خدایی وجود دارد یا وجود ندارد، چه می گویی؟ لابد می گویی وجود دارد. اگر بگویند به چه دلیل، آیا می گویی من كتاب وسائل را كه باز می كنم می بینم در آنجا نوشته حضرت امام جعفر صادق فرموده خدا وجود دارد؟ ! انكار عقل مستقل بر اساس اصالت حس یك راهی است، ولی انكار اصالت عقل بر اساس اصالت حدیث به هیچ وجه نمی تواند قابل قبول باشد، چون اساسی ترین مسائل اسلامی ما غیب ترین [آنهاست. ] خود قرآن تعبیرش «غیب» است: اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ [1]. غیب را چگونه می شود با حدیث اثبات و استدلال كرد؟ ما خودِ امام جعفر صادق را به این دلیل قبول داریم كه می گوییم او امام است.

چرا امام است؟ می گوییم چون وصی پیغمبر است و پیغمبر ائمه را معین كرده. پیغمبر را به چه دلیل قبول داریم؟ می گوییم او را خدا فرستاده. خود پیغمبر با دلیل عقل باید برایمان ثابت بشود. خدا به دلیل عقل باید ثابت بشود. اول باید خدایی ثابت بشود، پیغمبری ثابت بشود و بعد امام جعفر صادق ثابت بشود و آنگاه حدیثی را كه از امام جعفر صادق روایت شده، اگر حدیث درستی هست قبول كنیم. اما اگر بخواهیم كارمان را از اول از حدیث شروع كنیم، به هیچ جا نمی رسیم.

---