غرضم این جهت است كه هیچ مكتبی در دنیا پیدا نمی شود كه در اینكه اراده باید بر میلهای انسان حكومت كند، كوچكترین تردیدی داشته باشد. بحث در ضمانت اجرایی مطلب است كه راه این مطلب چیست؟ آیا همین قدر كه گفتیم «اراده» و در نتیجه عقل باید بر میلها حاكم باشد [1]، با یك بایدی كه ما گفتیم فورا دیگر عقل و اراده در وجود ما بر میلها حكومت می كنند؟ ! چه چیز ضامن اجرای حكومت عقل و اراده بر میلهاست؟ یكی از مسائلی كه مذهبیون به آن متمسك می شوند در همین جاست. می گویند اراده قوّه اجرایی عقل است. ولی خود عقل چیست و از عقل چه كاری ساخته است؟ عقل جز روشنایی، چیز دیگری نیست كه انسان را روشن می كند. اما آیا روشن كردن به انسان جهت هم می دهد كه حالا كه اطرافت روشن شد، از این طرف برو یا از آن طرف؟ انسان دنبال آنچه می خواهد می رود و از چراغ عقل استفاده می كند برای رسیدن به مطلوب خودش. مشكل این است كه انسان چه مطلوبی داشته باشد؟ البته در اینكه انسان نیاز دارد به چراغ عقل برای اینكه [راه او را] روشن كند، بحثی نیست. انسان اگر در تاریكی حركت كند، مطلوب خودش را گم می كند. در نیاز به عقل بحثی نیست. ولی سخن در این است كه عقل و علم- كه در واقع مكمّل عقل و به عبارت دیگر عقل اكتسابی است- روشنایی است، محیط را روشن می كند، انسان می فهمد چه می كند، می فهمد كه اگر بخواهد به فلان مقصد برسد از اینجا باید برود؛ این، وسیله است برای آن مقصد و آن، وسیله است برای این مقصد. ولی آیا فهمیدن و دانستن كافی است كه اراده انسان بر تمایلات او حكومت كند؟ نه. چرا؟ برای اینكه انسان فی حد ذاته این طور است كه دنبال منافع خودش می رود و اراده اش تا آن اندازه ممكن است بر میلهایش حكومت كند كه منافعش اقتضا می كند. اینجاست كه تا یك امر دیگری كه به انسان خواسته هایی ماوراء منافع ندهد پیدا نشود، از عقل و اراده كاری ساخته نیست و آن همان است كه ما به آن «ایمان» می گوییم؛ آن چیزی كه هم قادر است جلو انسان را از منفعت پرستی تا حدود زیادی بگیرد و هم برای انسان مطلوبها و خواستهای ماوراء منافع فردی و مادی عرضه می دارد، مطلوب می سازد و خلق می كند. و آنوقت عقل هم انسان را به سوی همان مطلوب [پیش می برد زیرا] عقل، انسان را به سوی هر مطلوبی بخواهد برود در همان سو هدایت می كند، كه عقل چراغ است. وقتی كه شما چراغ را در تاریكی به دست گرفته اید، چراغ به شما نمی گوید از این طرف برو یا از آن طرف. چراغ می گوید از هر سو كه می خواهی بروی من راه را برایت روشن می كنم. چون بحث ما درباره تربیت و تقویت اراده است، اینها دیگر بحثهای استطرادی است. همین مقدار خواستیم عرض بكنیم كه هیچ مكتبی در دنیا پیدا نمی شود كه به این اصل اعتقاد نداشته باشد كه اراده در انسان باید تقویت شود. مثلاً اگر انسان می خواهد بچه را تربیت كند باید كاری بكند كه اراده در وجودش تقویت شود.

---