نتیجه ای كه می گیریم این است كه در باب عبادت و نیایش اگر انسان علاقه مند به تربیت خودش و فرزندانش به تربیت اسلامی است و یا می خواهد افرادی را تربیت كند، واقعا باید به مسئله نیایش، دعا و عبادت اهمیت بدهد. و اصلاً مسئله عبادت قطع نظر از اینكه پرورش یك حس اصیل است، تأثیر زیادی در سایر نواحی انسان دارد. این است كه بزرگان همیشه توصیه می كنند: هرمقدار كار زیاد داری، در شبانه روز یك ساعت را برای خودت بگذار. ممكن است شما بگویید من هیچ ساعتم برای خودم نیست، تمام اوقاتم برای خدمت به مردم است. نه، اگر تمام ساعات انسان هم وقف خدمت به خلق خدا باشد، در عین حال انسان بی نیاز از اینكه یك ساعت را برای خودش بگذارد نیست. این یك ساعت با اینكه برای خود است، ضرورت دارد و لازم است، و آن ساعتهایی كه برای غیر خود است (با اینكه مفید و لازم است) جای آن را پر نمی كند. حالا یك ساعت كه می گویند حداقل است. یك ساعت یا بیشتر در شبانه روز را انسان واقعا برای خودش بگذارد؛ یعنی در آن لحظات برگردد به خودش، خودش را هرچه هست از خارج بِبُرد، به درون خودش و به خدای خودش باز گردد و در آن حال فقط و فقط او باشد و خدای خودش و راز و نیاز كردن و مناجات با خدای خودش و استغفار كردن. خود استغفار یعنی محاسبه النفس كردن، حساب كشیدن از خود. حساب كند در ظرف این 24 ساعت من چه كردم؟ فورا برای او روشن می شود كه فلان كارم خوب بود، خدا را شكر می كند؛ فلان كار را خوب بود نمی كردم، تصمیم می گیرد دیگر نكند و استغفار می كند. و قرآن به مسئله استغفار چقدر توجه دارد! جمله ای درباره اصحاب پیغمبر نقل كرده اند كه: رهبان اللیل و اسد النهاریعنی راهبان شب و شیران روز. قرآن می گوید: اَلصّابِرِینَ وَ اَلصّادِقِینَ وَ اَلْقانِتِینَ وَ اَلْمُنْفِقِینَ وَ اَلْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ [1].

ببینید قرآن چگونه همه جوانب را بیان می كند! نه مثل یك درویش افراطی، فقط و فقط صحبت از استغفار و نیایش می كند. اَلصّابِرینَ. قرآن هرجا كه می گوید «صابرین» در مورد پیكارها می گوید. در واقع صابرین یعنی خود داران در پیكارها.

وَ الصّادِقینَ راستان و راستگویان كه از راستی یك ذره منحرف نمی شوند. وَ الْقانِتینَ آنها كه در پیشگاه پروردگار در كمال خضوع قنوت می كنند، خاضعند و خضوع قلب دارند [2]. وَ الْمُنْفِقینَ آنان كه از آنچه دارند به دیگران می بخشند. وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالاَْسْحارِ آنها كه سحرگاهان به استغفار خدا می پردازند. این هم همیشه باید در كنارش باشد.

---