در عین حال آنجا كه مورداِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ [1]*نیست و اگر ما نیكی كنیم بدی او را دفع نكرده و تبدیل به خوبی ننموده ایم و دشمنی او را تبدیل به دوستی نكرده ایم بلكه اگر به او خوبی كنیم به جامعه انسانیت بدی كرده ایم، در اینجا اسلام دستور انواع خشونتها را می دهد كه حد اعلایش همان مسئله جهاد است در مسائل جمعی، و قصاص است در مجازاتها و در مورد افراد. ولی همه اینها از خیرخواهی و از مصلحت خواهی و از سعادت خواهی برمی خیزد. اینها در آن قانون كلی همه ادیان كه «اَحْبِبْ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اَبْغِضْ لَهُمْ ما تُبْغِضُ لَها» استثناء نیست، نوع تفسیر است. یك كسی محبت را بچه گانه تفسیر می كند، می گوید: وقتی می بینی كه این بابا بت پرست است و مشغول بت پرستی هم هست، تو چكار داری؟ ! به او محبت كن. تو می بینی كه اگر به او بگویی این كار را نكن بدش می آید، این كار را نكن، به او محبت كن، چیزی نگو كه او بدش بیاید، جلویش را نگیر، با او مبارزه نكن، ناراحتش نكن. این، دشمنی كردن است و مثل این است كه عده ای سخت مریض باشند ولی خود این مریضها اصلاً دوست ندارند معالجه شوند و از معالجه بدشان می آید. وقتی مردم جاهل باشند همین جور است. در سابق كه هنوز دهاتیها عادت نكرده بودند مزارعشان را سمپاشی كنند، و نیز روی یك سابقه ای كه داشتند كه همیشه مأمور دولت كه می آمد به چشم یك دشمن به او نگاه می كردند، وقتی مأمورین كشاورزی كه قصدشان خیر و احسان بود می رفتند كه زراعتها را سمپاشی كنند- كه این كار، خیر و مصلحتشان بود- به آنها رشوه می دادند كه از آنجا بروند، دواهای آنها را می خریدند و بعد در جایی دفن می كردند. حال اگر مردمی این جور بودند، ما بگوییم: ما نباید مردم را ناراحت كنیم، حالا كه اینها ناراحت می شوند از اینجا برویم؟ ! نه، مسئله ناراحتی نیست. اینجا باید این مردم را به زور شلاّق هم شده آگاه كرد و خیر و مصلحت را به آنها رساند، بعد هم خودشان متوجه آن خیر و مصلحت خواهند شد. پس مسئله محبت یكی از مسائل تربیتی اسلامی و بلكه در همه ادیان است، ولی با این تفاوت كه در تفسیر محبت باید دقت كنیم كه این محبت را با آن محبتهای سطحی اشتباه نكنیم.

---