مسئله دیگری كه باید عرض كنم مسئله ای است كه در تعلیم و تربیت های دینی و مذهبی وجود دارد و در تعلیم و تربیت های غیرمذهبی وجود ندارد و نمی تواند هم وجود داشته باشد. مطلبی را علمای اخلاق می گویند و عرفا فوق العاده روی آن تكیه دارند و در متون اسلامی توجه زیادی بدان شده است، و آن چیزی است به نام «مراقبه و محاسبه» . در آموزش و پرورش های غیرمذهبی این گونه مفاهیم پیدا نمی شود، مراقبه و محاسبه اصلاً مفهوم ندارد و طرح نمی شود. ولی در تعلیم و تربیت دینی چون اساس، مسئله خدا و پرستش حق است، قطعا این مسائل مطرح است. در قرآن كریم آیه ای داریم كه من این آیه را شاید مكرر طرح كرده باشم (چون آن دوره ای كه ما قم بودیم، عالم بزرگی كه اخلاق می گفت [1]یك مدتی روی این آیه تكیه كرده بود، و چون این آیه بیشتر به گوشمان خورده و بیشتر روی آن فكر كرده ایم، گویی یك جلوه دیگری در ذهن من دارد) . از آیات آخر سوره مباركه حشر است؛ قبل از آن آیات توحیدی، این آیه است: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ إِنَّ اَللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ. `وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِینَ نَسُوا اَللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ اَلْفاسِقُونَ [2]*. ای اهل ایمان! تقوای الهی داشته باشید. وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ(منظورم در مراقبه و محاسبه، این كلمه است) و همانا قطعا و شدیدا هركس دقت كند [3]در آنچه كه برای فردا پیش می فرستد؛ یعنی تمام اعمال انسان در منطق قرآن «پیش فرست» است. در این زمینه یك آیه و دو آیه هم نیست: وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اَللّهِ [4]*. سعدی هم این شعر را از همین جا گرفته: تعبیر «پیش فرستادن» از خود قرآن است. تمام اعمال انسان پیش فرستاده هاست؛ یعنی جایی كه انسان در آینده خواهد رفت، قبل از اینكه خودش برود یك كالاهایی به آنجا می فرستد و بعد خودش ملحق می شود. ای انسانها در این پیش فرستاده های خودتان كمال دقت و مراقبت را داشته باشید و نظر كنید. وقتی شما می خواهید چیزی را به جایی بفرستید اول وارسی می كنید، دقت می كنید و بعد می فرستید. بار دیگر كلمه وَاتَّقُوا اللّهَ تكرار می شود، و آنگاه می فرماید: اِنَّ اللّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلونَ. اول می گوید شما خودتان دقت كنید [بعد می گوید: خدا به آنچه عمل می كنید آگاه است. ] كأنه می خواهد بگوید اگر شما دقت نكنید، یك چشم بسیار دقیقی به هرحال هست، او كه می بیند. یك وقت انسان یك چیزی را قبل از خودش می فرستد، بعد می گوید: خوب حالا هرچه شد شد، كی می آید نگاه كند؟ ! می گوید:

نه، مسئله این نیست، خدا به تمام آنچه شما عمل می كنید آگاه و خبیر است. برخی افراد كه چند روز قبل از فوت مرحوم آقای بروجردی (رضوان اللّه علیه) خدمت ایشان بودند گفتند: خیلی ایشان را ناراحت دیدیم و ایشان گفتند كه خلاصه عمر ما گذشت و ما رفتیم و نتوانستیم خیری برای خودمان پیش بفرستیم، عملی انجام بدهیم. یكی از كسانی كه آنجا نشسته بود، طبق عادتی كه همیشه در مقابل صاحبان قدرت شروع می كنند به تملّق و چاپلوسی، خیال كرد كه اینجا هم جای تملّق و چاپلوسی است، گفت: آقا، شما دیگر چرا؟ ! ما بدبختها باید این حرفها را بزنیم، شما الحمدللّه این همه آثار خیر از خودتان باقی گذاشتید، این همه شاگرد تربیت كردید، این همه آثار كتبی از خودتان به یادگار گذاشتید، مسجدِ به این عظمت ساختید، مدرسه ها ساختید. وقتی این را گفت، ایشان یك جمله فرمود كه حدیث است: خَلِّصِ الْعَمَلَ فَاِنَّ النّاقِدَ بَصیرٌ بَصیرٌ. چه می گویی؟ ! عمل را باید خالص انجام داد. نقّادِ آگاهِ آگاهی آنجا هست. تو خیال كرده ای اینها كه در منطق مردم به این شكل هست، حتما در پیشگاه الهی هم همین جور است؟ ! اِنَّ اللّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلونَ. اینجاست كه علمای اخلاق اسلامی با الهام از این آیه مسئله ای را مطرح می كنند كه می گویند اُمّ المسائل اخلاق است، مادر همه مسائل اخلاقی است و آن «مراقبه» است. مراقبه یعنی با خود معامله یك شریكی را بكن كه به او اطمینان نداری و همیشه باید مواظبش باشی، مثل یك بازرسی كه در اداره است؛ یعنی خودت را به منزله یك اداره تلقی كن و خودت را به منزله بازرس این اداره [تلقی نما] كه تمام جزئیات را باید بازرسی و مراقبت كنی. مراقبه چیزی است كه همیشه باید همراه انسان باشد، یعنی همیشه انسان باید حالش حال مراقبه باشد. گفتیم یك دستور دیگری هست كه نام آن را «محاسبه» می گذارند. این هم در خود متن اسلام آمده است. در نهج البلاغه است (ببینید این جمله ها چقدر روح و معنا دارد! یعنی چقدر حكایت می كند از اینكه این روحهایی كه این جمله ها را گفته اند اصلاً خودشان مال این دنیاها بوده اند) . می فرماید: حاسِبوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبوا وَ زِنوها قَبْلَ اَنْ توزَنوا [5]پیش از آنكه از شما حساب بكشند- كه در قیامت خواهند كشید- خودتان همین جا از خودتان حساب بكشید، و خودتان را اینجا وزن كنید و بكِشید پیش از اینكه آنجا شما را بكِشند. آنجا شما را به ترازو خواهند گذاشت و خواهند كشید. اینجا خودتان، خودتان را بكشید ببینید سنگینید یا سبك.

اگر سبك هستید یعنی هیچ چیز نیستید، و اگر سنگین هستید یعنی پر هستید.

نگویید انسان ممكن است پر باشد از گناه. مطابق قرآن ترازویی كه در قیامت هست ترازویی است كه فقط سبك سنگینی خوب را می سنجد؛ اگر خوب در آن هست سنگین است، اگر نه سبك است. مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ ، مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ . كسی كه میزانهایش سبك استفَأُمُّهُ هاوِیَةٌ [جایگاهش جهنم است. ] كسی كه میزانهایش سنگین استفَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ [6]* [او در بهشت، زندگانی آسوده ای خواهد داشت. ] خودتان را اینجا وزن كنید، ببینید سبكید یا سنگین. اینجا حضرت به طور كلی دستور محاسبه می دهد، ولی در روایات ما تفسیر بیشتر این مطلب این است كه فرموده اند: لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَهُ فی كُلِّ یَوْمٍ [7]. هركسی كه هر شبانه روز یك بار به حساب خودش رسیدگی نكند، او از ما نیست. چون اغلب شما پزشك هستید، به شما مثال ذكر می كنم. شما كه كار پزشكی دارید، با اینكه كسی از شما حساب نمی كشد ولی آخر شب آن صندوقتان را یك حسابی می كنید كه امروز چقدر درآمد داشتید، و اگر در كار بیمارهایتان دقیق باشید یك صورتی از بیمارهایتان دارید، یك حسابهایی دارید، حساب می كنید كه امروز چقدر و چگونه كار كردم. همین جور بلبشو كه هیچ حسابی در كار انسان نباشد نیست. یكی از مفاخر دنیای اسلام در اخلاق این است كه به الهام همین دستورها ما یك سلسله كتابها داریم در زمینه محاسبة النفس. سیّد بن طاوس محاسبة النفس نوشته، كفعمی محاسبة النفس نوشته، و در اغلب كتب اخلاقی اسلامی- و شاید در همه كتب اخلاقی كه خواسته اند استیفا كنند- این مسئله مراقبة النفس و محاسبه النفس را مطرح كرده اند.

---