شخصی آمد خدمت رسول اكرم و عرض كرد: یا رسول اللّه! به من نصیحتی و موعظه ای بفرمایید. نوشته اند كه ایشان سه بار این جمله را تكرار كردند، فرمودند:

آیا اگر من بگویم، تو به كار می بندی؟ گفت: بله. (البته این تكرار برای این بود كه جمله ای كه می خواستند بگویند، بیشتر در ذهنش رسوخ پیدا كند و بفهمد كه جمله باارزشی است و نباید فراموش كند) . بعد فرمود: اِذا هَمَمْتَ بِاَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ [1]. هرگاه می خواهی كاری را انجام دهی، اول درباره عاقبت آن كار تدبّر كن بعد تصمیم بگیر. اساسا لغت «تدبّر» كه از ماده «دَ بَ- رَ» است، همان مفهوم عاقبت بینی را دارد.

تدبّر و ادبار از یك ماده هستند. اقبال و ادبار كه ما می گوییم، اقبال رو آوردن است و ادبار پشت كردن. تدبّر معنایش این است كه انسان آن نهایت امر، آن عاقبت كار و آن پشت سر كار را ببیند، تنها چهره كار را نبیند. هركاری یك چهره ای دارد و یك پشت سری. انسان غالبا چهره كار را می بیند ولی پشت سر كار را نمی بیند، مگر اینكه از آن كار رد شده باشد؛ آن وقت نگاه می كند، از پشت سر می بیند. و بسا هست كه كاری چهره اش یك جور است، پشت سرش جور دیگر. تدبّر به عاقبت این است كه انسان قبل از اینكه كاری را انجام دهد، از پشت سر هم آن كار را مطالعه كند. جمله ای در نهج البلاغه هست؛ امیرالمؤمنین راجع به فتنه ها بیان می كنند كه فتنه چهره اش یك جور است، پشت سرش جور دیگر. می فرماید: اِنَّ الْفِتَنَ اِذا اَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ اِذا اَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ [2]. جمله های عجیبی است: فتنه وقتی كه پدید می آید حكم غبارهایی را دارد كه در فضا پیدا می شود، یا حكم تاریكی را دارد كه در تاریكی انسان نمی بیند: دروغها پیدا می شود، شایعات پیدا می شود، هیجانها و احساسات زیاد پیدا می شود، لَه پیدا می شود، علیه پیدا می شود. اصلاً آدم در می ماند كه چگونه قضاوت كند، و در فتنه واقع می شود. ولی همینكه فتنه خوابید، مثل این است كه ظلمت از بین رفت و غبارها نشست. آن وقت انسان نگاه می كند، چیز دیگری می بیند؛ می بیند آنچه كه در تاریكی می دید، غیر از این است كه اكنون در روشنایی می بیند. اِذا اَقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ اِذا اَدْبَرَتْ نَبَّهَتْ.

---