یكی دیگر از عواملی كه برای اصلاح و تربیت به آن توجه شده است، معاشرت با صالحان و نیكان است. ما در متون اسلامی بابی داریم تحت عنوان «مجالست و تأثیر مجالست» هم در جهت مثبت و هم در جهت منفی، كه مجالست صالحان آثار نیكِ فوق العاده دارد و مجالست بدان آثار سوء فوق العاده دارد، و این یك امری است كه اجتناب ناپذیر است؛ یعنی انسان هرچه بخواهد به اصطلاح درِ دل خودش را ببندد و وقتی كه می خواهد با كسی معاشرت كند خودش را آنچنان ضبط كند كه از او اثری نگیرد، باز كم و بیش اثر می پذیرد. پیغمبر اكرم فرمود: اَلْمَرْءُ عَلی دینِ خَلیلِهِ [1]. هركسی به دین دوستش است. مقصود این است كه شما اگر كسی را دوست و خلیل بگیرید، با كسی دوست بشوید، دین او را هم پذیرفته اید. در نهج البلاغه تعبیری است به این صورت: مُجالَسَةُ اَهْلِ الْهَوی مَنْساةٌ لِلاْیمانِ [2]. نشست و برخاست كردن با مردم هواپرست و غافل از خدا، فراموشیِ ایمان است. اگر «مَنساة» مصدر میمی باشد، مَنساةٌ لِلاْیمان می شود فراموشی ایمان، و اگر اسم مكان باشد- كه بیشتر در این مورد اطلاق می شود- تعبیر، جالبتر می شود:

فراموشخانه ایمان، فراموشگاه ایمان [3]. ایشان می فرمایند: همنشینی با هواپرستان فراموشخانه ایمان است، یعنی انسان آنجا كه برود اصلاً ایمان را فراموش می كند. در یكی از آیات قرآن، در سوره طه و ظاهراً خطاب به موسی بن عمران می فرماید: فَلا یَصُدَّنَّكَ عَنْها مَنْ لا یُؤْمِنُ بِها وَ اِتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدی [4]. به موسی بعد از پیغمبری هشدار می دهد كه: مردم بی ایمان مانع تو نشوند. این مانعیت غیر از مانعیت زوری و جبری است كه مثلاً فرعون به زور نگذارد تو كارت را بكنی، چون دنبالش دارد: وَ اِتَّبَعَ هَواهُ فَتَرْدی . ای موسی! بی ایمان ها تو را از راه بدر نكنند كه تو هم دنبال هوا بروی و هلاك بشوی. از این آیه استنباط كرده اند كه هشداری به موسی داده اند كه خلاصه مواظب و مراقب تأثیر سوء آدمهای بد باش. البته معنایش این نیست كه از آدمهای بد كناره بگیر (پس چه كسی را دعوت كند؟ ! ) بلكه توجه دادن به آثار بد معاشرت با آدمهای بد است. بنابراین، انسان در معاشرت [باید انتخاب داشته باشد. ] این معاشرت اخلاقی غیر از معاشرت معلم با متعلم و معاشرت مربی با زیردست خودش است؛ مقصود انیس گرفتن است. هركسی در دنیا رفیق دارد، رفیقی كه با او انس دارد و معاشر است، و باید هم انسان رفیق داشته باشد. انسان برای تربیت و اخلاق خودش، در معاشر و انیس و رفیق هم باید انتخاب داشته باشد.

---