در اسلام بیكاری مردود و مطرود است و كار به عنوان یك امر مقدس، شناخته شده است. در زبان دین وقتی می خواهند تقدس چیزی را بیان كنند به این صورت بیان می كنند كه خداوند فلان چیز را دوست دارد. مثلاً در حدیث وارد شده است: اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُؤْمِنَ الْمُحْتَرِفَ [1]. خداوند مؤمنی را كه دارای یك حرفه است و بدان اشتغال دارد، دوست دارد. یا اینكه گفته اند: اَلْكادُّ عَلی عِیالِهِ كَالْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ [2]. كسی كه خود را برای اداره زندگی اش به مشقّت می اندازد، مانند كسی است كه در راه خدا جهاد می كند. یا آن حدیث نبوی معروف كه فرمود: مَلْعونٌ مَنْ اَلْقی كَلَّهُ عَلَی النّاسِ [3]. هركسی كه بیكار بگردد و سنگینی [معاش ] خود را بر دوش مردم بیندازد، ملعون است و لعنت خدا شامل اوست. این حدیث در وسائل و بعضی كتب دیگر است. یا حدیث دیگری كه در بحار و برخی كتب دیگر هست كه وقتی در حضور مبارك رسول اكرم درباره كسی سخن می گفتند كه فلانی چنین و چنان است، حضرت می پرسید كارش چیست؟ اگر می گفتند كار ندارد، می فرمود: سَقَطَ مِنْ عَیْنی یعنی در چشم من دیگر ارزشی ندارد. در این زمینه متون زیادی داریم. در همین كتاب كوچك داستان راستان، از حكایات و داستانهای كوچكی كه از پیغمبر و امیرالمؤمنین و سایر ائمه نقل كرده ایم فهمیده می شود كه چقدر كار كردن و كار داشتن از نظر پیشوایان اسلام مقدس است، و این درست برعكس آن چیزی است كه در میان برخی متصوّفه و زاهدمآبان و احیانا در فكر خود ما رسوخ داشته كه كار را فقط در صورت بیچارگی و ناچاری درست می دانیم، یعنی هركسی كه كاری دارد می گوییم این بیچاره محتاج است و مجبور است كه كار كند؛ فی حدذاته آن چیزی كه آن را توفیق و مقدس می شمارند بیكاری است كه خوشا به حال كسانی كه نیاز ندارند كاری داشته باشند، حال كسی كه بیچاره است دیگر چكارش می شود كرد؟ ! در صورتی كه اصلاً مسئله نیاز و بی نیازی مطرح نیست. اولاً كار یك وظیفه است. حدیثمَلْعونٌ مَنْ اَلْقی كَلَّهُ عَلَی النّاسناظر به این جهت است. ولی ما اكنون درباره كار از این نظر بحث نمی كنیم كه كار یك وظیفه اجتماعی است و اجتماع حقی بر گردن انسان دارد و یك فرد هرچه مصرف می كند محصول كار دیگران است. و اگر نظریه ماركسیستها را بپذیریم اساسا ثروت و ارزش و هرچیزی كه ارزشی دارد، تمام ارزشش بستگی به كاری دارد كه در راه ایجاد آن انجام گرفته است؛ یعنی كالا و كالا بودن كالا در واقع تجسّم كاری است كه روی آن انجام شده است. حال اگر این نظریه صد درصد درست نباشد [4]، باز هرچیزی كه انسان مصرف می كند لااقل مقداری از ارزش آن در برابر كاری است كه روی آن انجام گرفته است.

لباسی كه می پوشیم، غذایی كه می خوریم، كفشی كه به پا می كنیم، مسكنی كه در آن زندگی می كنیم، هرچه را كه نظر كنیم می بینیم غرق در نتیجه كار دیگران هستیم.

كتابی كه جلومان گذاشته و مطالعه می كنیم، محصول كار دیگران است: آن كه تألیف كرده، آن كه كاغذ ساخته، آن كه چاپ كرده، آن كه جلد نموده و غیره. انسان در اجتماعی كه زندگی می كند غرق است در محصول كار دیگران، و به هر بهانه ای بخواهد از زیر بار كار شانه خالی كند همان فرموده پیغمبر است كه سنگینی او روی دوش دیگران هست بدون اینكه كوچكترین سنگینی از دیگران به دوش گرفته باشد. باری در اینكه كار یك وظیفه است نمی شود شكی كرد، ولی ما درباره كار از نظر تربیت بحث می كنیم. آیا كار فقط وظیفه ای از روی ناچاری اجتماعی است؟ یا نه، اگر این مسئله نباشد نیز لازم است و به عبارت دیگر اگر این لابدّیت و ناچاری وظیفه اجتماعی نباشد، باز هم كار از نظر سازندگی فرد یك امر لازمی است. انسان یك موجود- به یك اعتبار- چند كانونی است. انسان جسم دارد، انسان قوّه خیال دارد، انسان عقل دارد، انسان دل دارد، انسان. . . كار برای جسم انسان ضروری است، برای خیال انسان ضروری است، برای عقل و فكر انسان ضروری است، و برای قلب و احساس و دل انسان هم ضروری است. اما برای جسم كمتر احتیاج به توضیح دارد، زیرا یك امر محسوس است. بدن انسان اگر كار نكند مریض می شود؛ یعنی كار یكی از عوامل حفظ الصحّه است. بحث در این باره ضرورتی ندارد. بیاییم راجع به قوّه خیال بحث كنیم.

---