می فرماید:
تَنَزَّلُ اَلْمَلائِكَةُ وَ اَلرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ. در شب قدر مرتبا فرشتگان و روح
نازل می شوند. مقصود از روح چیست؟
[1]
ذكر روح، در قرآن مجید در موارد زیادی آمده است. در چند آیه این مضمون هست كه
خداوند ملائكه را با روح (یا: به روح) فرود می فرستد. مثلا در اوایل سوره نحل می فرماید:
یُنَزِّلُ
اَلْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ [2]. ملائكه را به روح (ظاهرش این است كه: به
مصاحبت و همراهی روح) می فرستد بر هر كه بخواهد از بندگان خودش. از این آیه این مطلب
كاملا فهمیده می شود كه خدا فرشتگان را به همراه روح بر بندگانی كه می خواهد و آنها را برگزیده
و انتخاب كرده و لیاقت دارند می فرستد.
در بعضی آیات دیگر، روح و ملائكه عطف به یكدیگر شده اند. در اواخر سوره نبأ می فرماید:
یَوْمَ یَقُومُ اَلرُّوحُ وَ اَلْمَلائِكَةُ صَفًّا [3]. روزی كه روح و ملائكه می ایستند. در اینجا
[4]هم كه می فرماید:
تَنَزَّلُ اَلْمَلائِكَةُ وَ اَلرُّوحُ.
در آیه دیگری كه معروفتر از همه اینهاست می فرماید:
وَ یَسْئَلُونَكَ عَنِ اَلرُّوحِ قُلِ اَلرُّوحُ مِنْ
أَمْرِ رَبِّی [5]و
[6]از تو درباره روح پرسش می كنند، بگو روح از امر پروردگار است (یا: ناشی از امر
پروردگار است، یا: از جنس امر پروردگار است) . بعد معنی «امر» را در آیات دیگر توضیح داده اند،
یعنی خود قرآن كریم «امر» را در جای دیگر معنی می كند كه موجودِ امری یعنی موجودی كه
مستقلا از خداوند متعال صادر می شود و علل و اسباب ظاهری در وجود او دخالت ندارد و وجود
او دفعی و آنی است نه تدریجی مثل وجودهای مادی
[7]. هر موجودی از موجودهای مادی كه ما
سراغ داریم، تدریجا پیدا می شود، ولی آن كه از سنخ امر الهی است وجود او تدریجی نیست بلكه
دفعی است؛ نوع وجودش با وجود موجودهای عالم مادی متفاوت است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 698
آیه «
وَ یَسْئَلُونَكَ عَنِ اَلرُّوحِ قُلِ اَلرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی » با توجه به اینكه در آیات دیگر معنی
«امر» توضیح داده شده، یعنی: بگو آن روح- كه سخنش مطرح است- از سنخ موجودات عالم
طبیعت نیست.
إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ [8].
وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ [9].
در بعضی از آیات قرآن، آن موجودی كه بر انبیا ظاهر می شود، یا آن موجودی كه به انسان
انسانیت می بخشد، خدا می گوید آن هم از جنس روح است. درباره آدم و انسانها می فرماید:
وَ
نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی [10]از روح خودم چیزی در جنس بشر دمیدم. از اینجا معلوم می شود در جنس
بشر چیزی وجود دارد كه ما در اصطلاح امروز او را «روح» می نامیم و آن چیزی است از نوع و
سنخ آن روحی كه خدا می فرماید: «
تَنَزَّلُ اَلْمَلائِكَةُ وَ اَلرُّوحُ » ؛ یعنی چیزی است كه از جنس طبیعت
و ماده نیست. درباره حضرت مریم می فرماید:
فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا [11]ما روح
خود را به سوی مریم فرستادیم، او «متمثّل» شد به صورت بشر؛ یعنی او جسم و بشر نبود، بلكه به
این صورت خودش را مجسم كرد و به صورت بشری درآورد، نه اینكه ماهیت و جنسش بشر بود.
در بعضی از آیات، «روح» با كلمه «امانت» توصیف شده است:
نَزَلَ بِهِ اَلرُّوحُ اَلْأَمِینُ. `عَلی
قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ اَلْمُنْذِرِینَ [12]. روح الامین قرآن را بر قلب تو فرود آورده است.
در بعضی آیات می فرماید «روح القُدُس» :
قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ اَلْقُدُسِ [13]بگو روح القدس فرود آورد
قرآن را. حافظ می گوید:
فیض روح القدس ار باز مدد فرماید
دیگران هم بكنند آنچه مسیحا می كرد
اینجاست كه به هر حال این سؤال به وجود آمده است كه این روح كه در قرآن زیاد تكرار
شده است چیست؟
قدر مسلّم این است كه چیزی كه قرآن او را روح می نامد- خواه آن روحی كه در هر بشری
وجود دارد و خواه آن روحی كه قرآن از او یاد می كند كه در قیامت با فرشتگان به سوی خدا بالا
می رود یا در قیامت با فرشتگان در صفّی ایستاده است یا در شب قدر با فرشتگان فرود می آید-
یك موجودی است كه از جنس طبیعت نیست.
بعد این سؤال پیش می آید: حالا كه از جنس طبیعت نیست آیا از سنخ و جنس ملائكه است؟
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 699
بعضی مدعی اند كه روح از جنس ملائكه است و همان جبرئیل است، و روح الامین و روح القدس
یعنی جبرئیل. بعد، از اینها سؤال شده است كه اگر مقصود از روح همان جبرئیل است، جبرئیل
خودش یكی از ملائكه است، پس چرا می فرماید: «
یَوْمَ یَقُومُ اَلرُّوحُ وَ اَلْمَلائِكَةُ» [14]یا «
تَنَزَّلُ اَلْمَلائِكَةُ
وَ اَلرُّوحُ» [15]؟
جواب می دهند: درست است كه جبرئیل از ملائكه است، ولی جبرئیل یك ملك خاصی
است كه ذكر او، بالخصوص لازم است. مثلا وقتی می گوییم: «همه علما در آن جلسه حاضر
بودند» بعد یكی از علما كه مستمع می خواهد بفهمد آیا او بالخصوص حاضر بود یا نه (چون
توجهات به آن شخص است) مثلا آیت اللّه بروجردی هم حاضر بودند یا نبودند، بالخصوص ذكر
می شود، می گوییم «همه علما و آیت اللّه بروجردی حاضر بودند» ؛ یعنی آن كه از همه اهمیت
بیشتری دارد و مستمع بیشتر می خواهد درباره او بداند ذكر خاص بعد از عام می شود.
و بعلاوه جبرئیل فرشته ای است كه حامل وحی است. خداوند به هر دسته از ملائكه كه همه
موجوداتِ امری هستند و موجودات خلقی (یعنی متعلق به عالم طبیعت) نیستند و از مافوق عالم
طبیعت اند، شأنی و مقامی عنایت كرده كه این مقامها ثابت و لایتغیر است:
وَ ما مِنّا إِلاّ لَهُ مَقامٌ
مَعْلُومٌ [16]. اگر مقصود از روح، جبرئیل باشد آیه «
تَنَزَّلُ اَلْمَلائِكَةُ وَ اَلرُّوحُ » می خواهد بفرماید كه در
شب قدر همه فرشتگان با منصبهای خاص خودشان، و فرشته حامل علم
[17]فرود می آیند. پس در
واقع می خواهد بگوید: در شب قدر آن كه فرود می آید منحصرا آن حامل علم نیست و كاری كه با
انسان در دنیا دارند و ارتباطی كه میان زمین و آسمان برقرار می شود، فقط برای الهامات و
تعلیمات نیست، بلكه ملائكه ای هم كه شئون دیگری دارند بر انسان كامل منكشف می شوند؛
میكائیل و اسرافیل و عزرائیل هم بر او منكشف می شوند و فرود می آیند، همان طور كه ملك و
فرشته حامل علم و وحی و الهام كه نامش جبرئیل است فرود می آید.
اگر این طور گفتیم، نشان می دهد كه در شب قدر مطلبی كه برای امام و ولیّ مطلق كه رابط
میان زمین و آسمان است منكشف می شود تنها علوم نیست، بلكه غیر علوم هم بر او نازل می شود.
بعضی دیگر معتقدند كه اساسا روح از جنس ملائكه نیست و مقصود از روح هم جبرئیل
نیست. حتی در آنجا كه می فرماید: «
نَزَلَ بِهِ اَلرُّوحُ اَلْأَمِینُ» [18]یا «
نَزَّلَهُ رُوحُ اَلْقُدُسِ» [19]مقصود از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 700
روح الامین و روح القدس، جبرئیل نیست. روح اساسا موجود دیگری است؛ در این جهت كه از
سنخ عالم طبیعت نیست مانند فرشتگان است ولی خودش جنس دیگری است كه با جنس ملائكه
متفاوت است. ولی حالا او چگونه است و چه خصوصیاتی دارد ما نمی دانیم.
پس آن مقداری كه ما می توانیم بدانیم این است كه روح از جنس عالم طبیعت نیست، حال یا
خودش فرشته خاصی است كه همان جبرئیل است و به اعتبار اینكه شأن و منصب او این است كه
حامل علوم و الهام بخش است جداگانه ذكر شده است، یا مقصود موجود دیگری است كه از سنخ
ملائكه نیست. این جهاتش الان بر شخص من كاملا روشن نیست. وصلی الله علی محمد و آله
الطاهرین.
باسمك العظیم الاعظم الاعزّ الاجلّ الاكرم یا اللّه. . .
پروردگارا دلهای ما به نور ایمان منوّر بفرما، ما را قدردان ایام و لیالی متبركه قرار بده، در این
ماه رجب كه ماه عبادت است توفیق عبادت به همه ما عنایت بفرما
[20]، اموات ما مشمول
عنایت و مغفرت خودت قرار بده.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 701
[1] - . [مطالبی كه اینجا درباره روح آمده مربوط به سلسله جلسات تفسیر دیگری است كه چند نوار از آن جلسات
در دست است. ظاهرا در این جلسات، استاد تفسیر قرآن را از آخر قرآن شروع كرده اند. ما به مناسبت، این مبحث را در اینجا آوردیم. ]
[4] - . [یعنی سوره قدر. ]
[6] - . همین سؤالی كه ما خودمان از همدیگر می كنیم در زمان پیغمبر اكرم از ایشان شده است كه: این روح كه این همه ذكرش در كتب آسمانی از جمله قرآن آمده چیست؟ .
[7] - . مانند یك درخت یا یك حیوان یا یك جماد كه ما می بینیم.
[12] - . شعراء/193 و 194.
[17] - . مقصودم از «وحی» علم است.
[20] - . حالا دیگر این چیزها ور افتاده. ما وقتی بچه بودیم ماه رجب و شعبان كه می آمد احساس می كردیم؛ چون مرحوم پدر ما وقتی ماه رجب می آمد همه اوضاع و عباداتش فرق می كرد. ایشان و والده ما در ماه رجب پنجشنبه ها و جمعه ها روزه می گرفتند و گاهی ابوی ما هر سه ماه رجب و شعبان و رمضان را روزه می گرفت. اصلا ماه رجب در منزل ما فرق داشت. حالا اصلا خود ما احساس نمی كنیم كه ماه رجب آمده، و باید با تقویم آن را پیدا كنیم.