امام خمینی بنیانگذار "عرفان متعالی" است، همان گونه كه مرحوم ملاصدرا نام فلسفه خویش را حكمت متعالیه نهاد . امام خمینی در آثار عرفانی خود چون شرح دعای سحر، مصباح الهدایة الی الخلافة والولایه و سر الصلاة و ... بسیار عمیق و لطیف به شرح یا نقد نگرشهای اهل عرفان می پردازد . او در آثار عرفانی خود از محیی الدین به عظمت یاد می كند . (1)

امام تدریس كتب فلسفی و عرفانی را در سال 1347 هجری قمری كه بیش از 27 سال نداشت آغاز نمود، ضمنا همزمان با تدریس فلسفه برای افراد شایسته و مورد اعتماد، به طور خصوصی و سری بحثی از علوم عرفان را نیز شروع كرد . (2)

امام خمینی برخی متون عرفانی مانند شرح فصوص الحكم ابن عربی را به طور خصوصی در طول مدت هفت سال از محضر سالك واصل و عارف كامل آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی كه خود از شاگردان دو حكیم و عارف بزرگ میرزا جهانگیرخان قشقایی و میرزا هاشم اشكوری بود، فرا گرفت . (3) چنانكه امام خود می گوید: "آقای شاه آبادی شرح فصوص كه می گفتند فرق می كرد با شرح فصوص قیصری، ایشان از خودش خیلی مطلب داشت" . در حقیقت امام خمینی را می توان یكی از حلقات سلسله شارحان ابن عربی به شمار آورد . (4)

گویا معظم له شاگرد منحصر به فرد آیت الله شاه آبادی بوده اند . (5) به روایت خود حضرت امام خمینی آمده است: "عمده استفاده در علوم معنوی و عرفان نزد مرحوم آقای آقا میرزا محمدعلی شاه آبادی بوده است ... و از مدتها قبل از آمدن آقای بروجردی به قم، عمده اشتغال به تدریس معقول و عرفان و سطوح عالیه اصول و فقه بود . " (6)

ایشان درباره آیت الله شاه آبادی می گوید: شیخ بزرگوار ما حقا حق حیات روحانی به اینجانب داشت كه با دست و زبان از عهده شكرش برنمی آیم . (7)

علامه شهید مطهری درباره آیت الله شاه(8)

ایشان ریاضیات را به خوبی می دانست . در علوم غریبه همچون جفر، رمل، اسطرلاب مهارت كامل داشت . همچنین به زبان فرانسه تسلط داشت . (9) آن مرحوم علاوه بر مقام علمی و عرفانی، یك مجاهد خستگی ناپذیر و جدی بود و در مسیر مبارزه با رضاخان پهلوی حدود یازده ماه در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شد . (10) در حقیقت وی از عرفان منزوی، عرفان حماسی ساخت .

امام خمینی درباره اولین ملاقات خود با آیت الله شاه آبادی این چنین بیان كرده است:

"مقداری با هم صحبت كردیم و یكی دو تا سوال از مرحوم آقای شاه آبادی بزرگ پرسیدم، وقتی جواب مشروح و كاملی شنیدم، مطلع شدم كه ایشان اهل فلسفه و عرفان است . " (11)

سرانجام پس از گفت و گوی بسیار، حضرت امام، آقای شاه آبادی بزرگ را برای تدریس عرفان راضی می كنند و شرح فصوص الحكم ابن عربی را به مدت شش سال نزد ایشان می خوانند . (12)

حضرت آیت الله سبحانی می گوید: از نظر مسائل عرفانی تحت تاثیر استاد بزرگوارشان مرحوم شاه آبادی بوده اند و نسبت به ایشان خیلی عشق می ورزیدند . حدود شش سال خدمت ایشان شرح فصوص الحكم را می خواندند و در حاشیه فصوص حواشی و تعالیقی دارند . ایشان سالیان متمادی استاد بلامنازع حوزه علمیه قم بودند . (13) استاد سبحانی در جای دیگر می نویسد: امام در قلمرو عرفان آثار ارزنده ای از خود به یادگار گذارده كه متاسفانه بر اثر كمبود استاد این فن، افكار بلند ایشان به مجامع علمی عرضه نشده است . ایشان در این علم ذوق سرشار و اندیشه بلندی داشت كه تنها آگاهان این فن از لطافت فكر وی باخبرند . (14)

استاد سید جلال الدین آشتیانی می نویسد: حق متعال به لطف خاص خود، مرحوم مغفور امام را موفق به تحصیل در علوم منقول و معقول نزد اساتید بزرگ و نخبه نمود و بعد از شهریور بیست آن مرد بزرگ استاد(15)

بی مناسبت نیست اشاره ای به جو حاكم ضد فلسفه و عرفان آن زمان از زبان فرزند امام حاج احمد آقا بشود . وی در این باره می گوید: مقدس م آبهای متحجر حتی در زمینه دروس عرفان و فلسفه، تحمل بینش امام را نداشتند، آنها شرایط را جوری مهیا ساختند كه وقتی می خواستند كتاب منظومه را از جایی بلند كنند، از انبر استفاده می كردند و لمس كردن آن را نجس می دانستند یا به فرض اگر كسی فلسفه می خواند او را بی دین می دانستند . (16)

خود حضرت امام خمینی درباره جو مسموم آن روز، با اشاره به خون دلهایی كه در آن سالها از متحجرین خورده، با سوز و گداز چنین نقل كرده است: "یادگرفتن زبان خارجی، كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك به شمار می رفت . در مدرسه فیضیه فرزند خردسالم مرحوم مصطفی از كوزه ای آب نوشید، كوزه را آب كشیدند، چرا كه من فلسفه می گفتم . تردیدی ندارم اگر این روند ادامه می یافت، وضع روحانیت و حوزه ها وضع كلیساهای قرون وسطی می شد . " (17)

در پایان این نكته قابل ذكر است كه عرفان تا جایی كه توجه به نكات مثبت و سازنده داشته و همردیف سایر امور ارزشی مانند علم و تفكر و جهاد و ... قرار دارد، مورد تایید و تاكید امام خمینی می باشد . اما اگر عده ای خود را از شریعت جدا نموده و مشغول آداب اختراعی مخالف اسلام ساخته از تزكیه و تهذیب غافل گشته اند آنها را حجاب و مانع از تعالی انسان دانسته . (18)

نظر امام خمینی درباره ابن عربی

در حوزه عرفان نظری، دو اثر بنیادین(19)

در نگاهی كوتاه به سیر تكوین و بسط مكتب عرفان شیخ اكبر محیی الدین نام امام خمینی به عنوان یكی از شارحان و مروجان این مكتب به نظر می آید . و آنگاه با تاملی افزون، در اوج دوباره ای كه مدرس عرفانی ابن عربی در یك قرن اخیر داشته، جایگاه امام خمینی به عنوان یكی از بزرگترین مدرسان عرفان و شارحان اندیشه ابن عربی در این سلسله مورد توجه قرار می گیرد . (20)

لازم به ذكر است كه به طور كلی اصل مباحث ابن عربی برای امام قابل قبول بوده، ولی در بعضی جاها با او اختلاف نظر دارند . تعلیقه ای هم بر فصوص نگاشته اند . (21)

استاد آشتیانی می نویسد: تعلیقات آن بزرگوار پر بها و دلرباست و حاكی از ذوق سرشار ایشان است . آن جناب دارای قلمی روان و جذاب است و در ذوقیات قریحه ای كم نظیر دارند . ایشان برخی مطالب شارح قیصری را نقد كرده اند و در برخی مباحث پاره ای از مطالب شیخ اكبر، ابن عربی را نیز(22)امام خمینی در آثار عرفانی خود مانند شرح دعای سحر، مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة، تعلیقة علی الفوائد الرضویه، سر الصلوة، آداب الصلاة و چهل حدیث، در موارد متعدد از محیی الدین به عظمت یاد كرده است . و تحت عناوین با شكوهی مانند: شیخ كبیر، شیخ عارف، شیخ محقق، بزرگمرد، از او نام برده و به عنوان یكی از "بزرگان مشایخ ارباب عرفان" او را ستوده است و به نقل برخی از آرا و نظرات وی در آثار عرفانی خود پرداخته و در عین حال در مواردی هم كه با نظر او موافق نبوده به نقد عالمانه نشسته است . (23) به ویژه در كتاب تعلیقات علی شرح فصوص الحكم .

اكنون مناسب است برای آگاهی از دیدگاه حضرت امام درباره ابن عربی به عنوان نمونه به چند مورد اشاره شود:

یكی از مواردی كه امام خمینی از كتاب فصوص الحكم محیی الدین یاد نموده در نامه ای است كه خطاب به خانم طباطبایی مرقوم شده و در ابتدای آن آمده است: "یاد روزی كه در ایام جوانی كتاب فصوص الحكم و دیگر كتب عرفانی را كه بزرگان مشایخ ارباب عرفان به یادگار گذاشته اند در خدمت بعضی از مشایخ اهل عرفان (24) رضوان الله تعالی علیه استفاده نمودم ... باید بگویم كه كتب مذكور با همه قدر و منزلتی كه دارند و كمكهای بسیار ارزنده ای به معرفت قرآن - سرچشمه فیاض معرفة الله و كتب ادعیه ائمه معصومین، صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین، كه آنها را حقا قرآن صاعد باید خواند و احادیث آن بزرگواران - می كنند، حلاوت و لطافت و جامعیت اسرار كتاب الهی را ندارند . فی المثل سوره مباركه حمد مشتمل بر جمیع اسرار معارف الهیه است كه تحمل آن از عهده این نویسنده دست و پا بسته خارج است، همین قدر بدان ای دختر عزیزم كه در بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدالله رب العالمین معارف و اسرار غیر قابل تحمل برای ماست . و اگر عارف صاحب سری در الحمدالله باقدم صاحب ولایت غور كند، می یابد كه در عالم هستی غیر از الله چیزی و كسی نیست كه اگر بود، حمد مختص به ذات الوهی نبود (تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل) پس باید قلمها بشكنند اگر گمان شود ورای او هستند . تو نیز ای عزیز كتب عرفا و اولیا را بخوان به قصد فهمیدن یا ذوق كردن همین كلمه شریفه جامعه" . (25)

از محتوای این نامه نظر حضرت امام درباره ابن عربی آشكار می شود، با این حال

1 . امام خمینی تحصیل و فراگیری فصوص الحكم محیی الدین را به عنوان خاطره خوشی از ایام جوانی خود بیان نموده است .

2 . از محیی الدین ، با عنوان یكی از "بزرگان مشایخ ارباب عرفان" یاد شده است .

3 . حضرت امام از مباحث مطرح شده در فصوص الحكم استفاده علمی نموده است .

4 . كتاب فصوص الحكم یك اثر ارزشمند از ابن عربی معرفی شده كه از او به یادگار مانده است .

5 . از نظر ایشان كتب عرفانی و از جمله فصوص الحكم دارای قدر و منزلت بسیار است و كمكهای ارزنده ای به معرفت قرآن و كتب ادعیه و احادیث ائمه علیهم السلام می كنند .

6 . امام خمینی خواندن كتب عرفا و اولیا را به مخاطب خود سفارش كرده است كه در آغاز نامه فصوص الحكم یكی از آنها به شمار آمده است .

7 . ایشان خواندن و فراگیری كتب عرفانی را به قصد فهمیدن یا ذوق كردن اسرار معارف الهی سفارش و توصیه نموده است . .

نمونه دیگر: از مواردی كه اشاره به نظر

(26)(27)

نظر امام خمینی درباره ابن عربی در فراز مذكور نیز به خوبی روشن است، در عین حال به چند نكته اشاره می شود:

1 . آنچه بیش از همه جلب توجه می كند این است كه حضرت امام كتب عرفانی محیی الدین را به عنوان یكی از منابع شناخت اسلام معرفی نموده است كه می تواند خلا عقیدتی و فرهنگی حاصل از سقوط ماركسیسم را پر نماید .

2 . از شخص محیی الدین ابن عربی با عنوان "بزرگمرد" یاد شده است .

3 . به نظر امام خمینی مباحث كتب محیی الدین برخوردار "از عمق لطیف باریكتر از موی منازل معرفت" است .

4 . سطح علمی مباحث كتب عرفانی ابن عربی به گونه ای است كه فقط خبرگان تیزهوش كه در مسائل عرفانی قویا دست دارند می توانند از آنها آگاه گردند تا یك جامعه جدید مبتنی بر حقیقت و عدالت بنا كنند .

5 . فهم و درك مباحث مطرح شده توسط محیی الدین با مطالعه تنها امكان پذیر نبوده و حتما نیازمند استاد می باشد .

جالب توجه است كه تاریخ هر دو نامه كه قسمتی از آنها نقل شد درآخرین سال عمر حضرت امام خمینی به فاصله چند ماه قبل از فوت ایشان بوده است .

مطلب دیگر پیرامون نظر حضرت امام خمینی درباره محیی الدین ابن عربی، سخن استاد سید جلال الدین آشتیانی است كه در انتهای مقدمه مبسوط خود بر كتاب مصباح الهدایة الی الخلافة والولایه چنین مرقوم نموده است: "مرحوم امام رضوان الله علیه از كثیری از اكابر ارباب عرفان به "خلص شیعیان امیر مومنان علیه السلام " تعبیر كرده اند . نمونه آن بیانات ابن عربی است در جواب 153 سوال حكیم ترمذی در مسائل مختلف كه برخی از آن مسائل از عویصات است . شیخ اكبر سالیان متمادی بعد از رحلت ترمذی در فتوحات مكیه (28) به این

(29)

نكته مهم در آثار عرفانی امام این است كه بیشتر از همه به بزرگانی چون ابن عربی، ملاصدرا و دیگران كه از نظر اهل ظاهر كافر محسوب می شدند و كسی جرات ذكر نام آنها را نداشت، امام با شهامت، عقاید و اندیشه های آنها را نقل كرده و پذیرفته است . (30)

در اینجا ذكر این نكته نیز لازم است كه یكی از ویژگیهای شخصیت عرفانی حضرت امام، استقلال فكری است كه حاكی از تسلط و پختگی ایشان است . ایشان در مواجهه با نظرات دیگران همواره مانند صاحب نظری آگاه از مسائل و مباحث مربوطه ضمن حفظ استقلال فكری و مبانی مذهبی و آزاداندیشی به نقد و بررسی پرداخته و هیچ گاه مقلد و پیرو صرف نبوده است .

امام در آثار عرفانی خود اغلب اقوال متكلمین، فلاسفه و عرفای پیشین را نقد و بررسی نموده و مشكلات آنها را با ابتكار و نوآوری برطرف می سازد . (31)

آنچه در زیر می آید نظر یك دانشمند غربی است درباره این ویژگی امام خمینی .

در میان آثار عرفانی حضرت امام كتاب "تعلیقات علی شرح فصوص الحكم و مصباح الانس" جایگاهی ویژه دارد . این

تالیف این اثر علمی كه اندكی بعد از دیگر آثار عرفانی نوشته شد، نشان دهنده پختگی بیشتر و استقلال فزاینده تفكر نویسنده آن است . وی آگاهانه تعلیقه های خود را محدود به موضوعاتی كرده است كه در متن شرح فصوص طرح شده است . این تعلیقات مختصر و اكثرا مربوط به موضوع بوده و راهنمای مفیدی برای خواننده است . به نظر می رسد كه وی با اصطلاحات بغرنج و مرموزی كه توسط پیروان مكتب ابن عربی ساخته و پرداخته شده كاملا آشنا بوده است . او در بسیاری از موارد تفسیرهای قیصری را تصحیح كرده است . منابع و مستنداتی كه در تعلیقات امام خمینی بر شرح فصوص نقل شده كمابیش شبیه همانهایی است كه در متن اثر دیگر ایشان مصباح الهدایه آورده شده است . بیشتر منابع كتاب، یا از آثار ابن عربی و یا آثار مكتوب پیروان مكتب ابن عربی می باشد . (32)

یكی از پژوهشگران، اندیشه اصلاح اجتماعی امام خمینی را منبعث از بعد عرفانی ایشان دانسته می گوید: او مسائل عرفانی را از انزوا و قلب سالك به همه عالم هستی تسری داد و عرضه مباحث عرفانی را به جامعه نه تنها موجب تحقیر ندانست، بلكه نیاز جامعه را به عرفان از هر علومی بیشتر می دانست . بدین ترتیب عارف كامل یك مصلح اجتماعی نیز هست . (33) وی سپس می گوید: جوهر اندیشه حضرت ا مام دو عنصر محضر شناسی و مظهر شناسی است یعنی عارف وقتی در اثر ریاضت و سیر و

(34)

در اینجا مناسب است اشاره ای به بعد عرفانی شخصیت علمی حضرت امام بشود .

استاد سید احمد فهری در این باره می نویسد: در میان ابعاد روحی امام، بعد عرفانش از دیرزمان برای این ناچیز خیره كننده بود . و موقعی كه آوازه شجاعت، درایت، قاطعیت و دیگر فضایلشان زبانزد همه بود، مرا حالت تاثر و تاسفی بود كه چرا بعد عرفانی امام همچنان از مردم پوشیده است؟ و بارها این تاسفم را به دوستان اظهار كرده بودم . (35)

با اینكه حضرت امام مدرس بزرگ فلسفه در عصر اخیر بود، مذاق عرفانی او غالب بر مذاق فلسفی اوست . چنانكه از رساله های عرفانی او این امر هویداست . (36)

یادداشتها:

1 . نگرشی بر روش تحقیق در مسلكهای عرفانی، عباس ایزدپناه، فصلنامه حضور، شماره 17، ص 186 .

2 . نهضت امام خمینی، ج 1، ص 38 .

3 . ر . ك: شرح رسالة المشاعر، مقدمه، ص 77 پاورقی و نخبگان علم و عمل ایران، ص 346 .

4 . سفر عشق، ص 28 . با تلخیص .

5 . مجموعه آثار حكیم صهبا، ص 68 و شرح مقدمه قیصری ، ص 33 .

6 . مصاحبه با سید احمد خمینی، فصلنامه حضور، شماره اول، ص 9 .

7 . صحیفه امام، ج 18، ص 407 .

8 . خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 615 و تفسیر سوره قارعه، ص 299 . برای آگاهی بیشتر ر . ك: نقبا البشر، ج 4 و گنجینه دانشمندان، ج 4 و ریحانة الادب، ج 3 و تاریخ حكما و عرفا و متاخر ... و سیمای فرزانگان ص ... و آسمان عرفان .

9 . عارف كامل، ص 25 .

10 . سیمای فرزانگان، ص 87 .

11 . همان ماخذ، ص 13 .

12 . همان ماخذ، 14 .

13 . بررسی ابعاد علمی شخصیت حضرت امام خمینی، مجموعه مقالات، گفتگو با آیت الله جعفر سبحانی، ص 51 .

14 . جامعیت علمی و عملی امام خمینی، كیهان اندیشه، شماره 29، ص 9 .

15 . در رثای امام عارفان، كیهان اندیشه، شماره 24، ص 4 .

16 . فصلنامه حضور، شماره اول، ص 17 .

17 . صحیفه امام، ج 21، ص 279 . و نیز ر . ك: چهل حدیث، ص 455 .

18 . ر . ك: شرح و تفسیر دیوان امام خمینی، ص 511 - 504 .

19 . سخن عشق، فاطمه طباطبایی، مقدمه، ص 7 .

20 . سفر عشق، ص 9 و 10، با تلخیص .

21 . مصاحبه با خانم فاطمه طباطبایی، كیهان هوایی، مورخ 13/3/71 .

22 . شرح فصوص الحكم، با مقدمه و تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانی، ص ده مقدمه .

23 . ر . ك: همین كتاب، ص 143 . برای آگاهی برخی از این نقدها رجوع كنید به: گزیده آرای نقادانه امام خمینی در عرفان، محمد هادی موذن جامی، كیهان اندیشه، شماره 35، ص 102 - 76 . و سفر عشق، ص 152 - 45 .

24 . منظور عارف كامل حضرت آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی، استاد عرفان امام خمینی است .

25 . صحیفه امام، ج 21، ص 237 و 238 (تاریخ نامه 25 دی 1367)

26 . امام خمینی در جای دیگر نیز به فراگیری و تحصیل دو كتاب فصوص الحكم و فتوحات مكیه اشاره نموده است . ر . ك: صحیفه امام، ج 20، ص 165 .

27 . صحیفه امام ، ج 21، ص 225 (تاریخ پیام 11 دی 1367)

28 . ر . ك: فتوحات مكیه، چاپ عثمان یحیی، ج 13، ص 146 و ج 3، ص 229 .

29 . مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة، امام خمینی، مقدمه، ص 164 .

30 . زیباپرستی در عرفان اسلامی، دكتر علی اكبر افراسیاب پور، ص 487 با تلخیص .

31 . زیبایی پرستی در عرفان اسلامی، ص 487 .

32 . بازنگری عرفان امام خمینی و میراث حكمت عرفانی اسلام، الكساندر كینشن، ترجمه محمد امجد، فصلنامه نقد و نظر، زمستان و بهار 78 و 79، ص 24 با تلخیص .

33 . سیری در اندیشه عرفانی حضرت امام، دكتر اسماعیل منصوری لاریجانی، ص 144 .

34 . همان ماخذ، ص 145 با تلخیص .

35 . شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، مقدمه، ص 26 .

36 . فلسفه (ادوار فلسفه و سلسله فلاسفه)، محمد نیكنام عربشاهی، ص 90، با تلخیص .

منبع : www.hawzah.net