استاد و فیلسوف بزرگ، مرحوم آیة الله ابو محمد، میرزا علی كبر مدرس، متخلّص به «تجلی» و معروف به « حكیم الهی» ، فرزند حاج میرزا ابوالحسن تاجر اردكانی است كه پدرش از اردكان به یزد مهاجرت نمود و او در حدود سال 1264ه ق (1) در شهر یزد متولد گردید.

تحصیلات مقدماتی، چون فارسی، صرف و نحو عربی و فقه را نزد استادان یزد فرا گرفت، سپس راهی شهر اصفهان شد در آن زمان اصفهان دارالعلم بود، و مدرس یزدی مدت چهل سال در آن شهر به تحصیل و تدریس پرداخت و در علوم مختلف چون فقه و اصول، فلسفه و عرفان، كلام و ریاضیات سرآمد عصر خویش گردید.

پس از خاتمه دوران تحصیل در اصفهان، به تهران عزیمت نمود و در مدرسه شیخ عبدالحسین اقامت گزید.

نظر به اینكه خواهرش ساكن قم بود و با وساطت وی از قم همسر اختیار نموده بود، در سال 1327ه ق به قم مهاجرت نمود و قبل از ورود حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی به قم، در مدرسه خان « آیة الله بروجردی» حوزه درس وسیعی را تشكیل داد.

رهبر كبیر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی قدس سره در این باره چنین فرمودند:

« ما كه آمدیم قم، مرحوم آقا میرزا علی كبر حكیم - خدا رحمتش كند - در قم بودند، وقتی كه حوزه علمیه قم تأسیس شد علما می رفتند آنجا در محضر آقای میرزا علی كبر حكیم درس می خواندند. مرحوم آقای خوانساری، مرحوم آقای اشراقی و مرحوم آیة الله العظمی حاج سید احمد خوانساری می رفتند پیش آقای میرزا علی كبر درس می خواندند» . (3)

آیة الله حاج میرزا خلیل كمره ای یكی از شاگردان وی – درباره تدریس استادش در قم می گوید:

« درس استاد فیلسوف بزرگ آقای میرزا علی كبر مدرس یزدی در مدرسه خان واقع در میدان آستانه بود و طلاب دور ایشان را گرفته بودند و حتی میرزا هدایت گلپایگانی كه مرد موقری بود به آنجا می آمد...

شنیدم بعضی دیگر مانند آیة الله حاج میرزا سید علی یثربی و آیة الله كبیر قمی هم بطور خصوصی در درس استاد شركت می كردند» . (4)

استادان

آن حكیم الهی در ایام تحصیل در اصفهان و تهران از محضر استادان بزرگواری كه بسیاری از آنها به حق از اعاظم و حكما و اساطین عرفا بودند، كسب فیض نموده و قلب تشنه معارفش را، لبریز از آب حیات حكمت و معرفت نمود، اسامی برخی از آن فرزانگان از این قرار است:

1- آقا محمد رضا حكیم قمشه ای.

وی مردی به تمام معنا وارسته و عارف مشرب بود، با خلوت و تنهایی مأنوس بود و از جمع تا حدودی (5) گریزان.در جوانی ثروتمند بود، در خشكسالی 1288ه ق تمام آنچه مالك بود از منقول و غیر منقول خود را صرف نیازمندان كرد و تا پایان عمر درویشانه زیست.حكیم قمشه ای هرگز جامه روستایی را از تن دور نكرد و در زی و جامه علما در نیامد. مرحوم جهانگیرخان قشقایی كه سالها شاگرد او بوده است نقل كرده كه به شوق استفاده از محضر حكیم قمشه ای به تهران رفتم. همان شب اوّل خود را به محضر او رساندم وضع لباسهای او علمایی نبود به كرباس فروشهای سده می مانست.حكیم فمشه ای از ذوق شعری عالی برخودار بود و به « صهبا» تخلّص می كرد. (6)او كتب حكمت و مصنفات عرفا خصوصكتب محیی الدین عربی و شروح آن را تدریس می نمود و شاگردان بسیاری تربیت كرد.

از تالیفات اوست:

1-الاسفار الاربعة و تحقیقها» . رساله ای است بسیار مختصر كه در حاشیه شرح هدایه ملاصدرا ( ره) در تهران چاپ سنگی شده است.

2- حاشیه اسفار ملاصدرا.

3- حاشیه تمهید القواعد ابن تركه.

4- حاشیه شرح قیصری بر فصوص الحكم.

5- الخلافة الكبری.

6- رساله ای در وحدت وجود.

7- موضوع العلم. (7)

حكیم قمشه ای در سال 1306در كنج حجره مدرسه، در تنهایی و خلوت و سكوتی عارفانه از دنیا رفت و در جوار ابن بابویه ( شیخ صدوق) نزدیك قبر حاج آخوند محلاتی در شهر ری دفن شد. او آنچنان مرد كه زیست و آن چنان زیست كه خود در بیتی از یك غزل سروده و آرزو كرده بود:

همه آفاق بگشتم چو تو در عالم نیست

یا اگر هست، به حسن تو بنی آدم نیست

شاید از زیر نگین، ملك سلیمان آری

حسن هر جا كه زند خیمه كم از خاتم نیست

فكری ای شیخ به روز سیه خود میكن

كه تو را دست در آن زلف خم اندر خم نیست

كاخ زرین به شهان خوش كه من دیوانه

گوشه ای خواهم و ویرانه به عالم كم نیست

2- جهانگیر خان قشقایی.

وی در بزرگی عشق تحصیل پیدا كرده و دنبال علم را گرفت تا آنجا كه استاد مسلّم فلسفه در اصفهان گردید. آن مرحوم علاوه بر مقام علمی و فلسفی، در متانت و وقار و انضباط اخلاقی و تقوا نمونه بود. تا آخر عمر در همان لباس عادی اوّلی خود باقی بود و فوق العاده مورد ارادت شاگردان و آشنایان بوده است. (8)

« جهانگیرخان در اثر شخصیت بارز علمی و تسلم مقام قدس و تقوا و نزاهت اخلاقی و حسن تدبیر حكیمانه كه همه در وجود او مجتمع بود تحصیل فلسفه را كه ما بین علما و طلاب قدیم سخت موهون و با كفر و الحاد مقرون بود از آن بدنامی به كلی نجات داد...

وی معمولا یكی دو ساعت از آفتاب برآمده در مسجد جارچی، سه درس پشت سر هم می گفت كه درس اوّلش شرح لمعه « تألیف شهید ثانی در فقه) و بعد از آن شرح منظومه حكمت و سپس درس اخلاق بود و بدین ترتیب فلسفه را در حشو جوزقند و لوزینه فقه و اخلاق به خورد طلاب می داد» . (9)

وی در سال 1234ه ق در دهاقان اصفهان متولد شد و در سال 1328ه ق در اصفهان در گذشت و قبرش در تخته فولاد اصفهان معروف است. (10)

3- آیة الله آقا علی زنوزی(11)

معروف به آقا علی حكیم و آقا علی مدرس. وی فرزند ملا عبدالله و از اساتید كم نظیر قرن اخیر است.

او در سال 1234ه ق در اصفهان متولد شد و از محضر پدر بزرگوارش علوم منقول و معقول را فرا گرفت، و برای تكمیل دروس فقه و حكمت به عتبات عالیات و قزوین مسافرت نمود و از محضر اساتید بزرگواری چون آیة الله میرزا حسن نوری، فرزند ملا علی نوری در اصفهان و ملا آقای قزوینی، در قزوین بهره مند گردید. سپس به تهران رفت و سالها در مدرسه سپهسالار قدیم مدرس رسمی گردید. (12) و غالب كتب كلام و حكمت در ریاضیات را استادانه تدریس می كرد.آن حكیم فرزانه علاوه بر مراتب علمی، در صفای باطن و تهذیب اخلاق نیز ممتاز بود.

از تألیفات وی است:

1- بدایع الحكم، 2- حاشیه اسفار ملاصدرا، 3- رساله ای در اینكه منطق از علوم حكیمه است، 4- سبیل الرشاد، فی الاحوال المعاد، 5- النفس كل القوی، 6- وجود رابطی.

وی در شب شنبه 17ذی القعدة الحرام سال 1307در تهران از دنیا رفت و در جوار عبدالعزیم حسنی مدفون گردید. (13)

4- آیة الله آقا میرزا ابوالحسن جلوه

وی فرزند سید محمد طباطبایی اصفهانی زواره ای، یكی از مشاهیر فلاسفه اسلامی و از احفاد سید الحكماء و المتألهین میرزا رفیع الدین نائینی، استاد علامه مجلسی است.او در ذی العقعده 1238در احمد آباد گجرات هند متولد گردید و در هفت سالگی همراه پدر بزرگوارش به اصفهان آمد و در آنجا به تحصیل پرداخت و از محضر آیة الله میرزا حسن نوری و میرزا حسن چینی بهره مند گردید. سپس عازم تهران گردید و بیشتر اوقات خود رادر علم معقول صرف نمود.

چهل و یك سال در مدرسه دارالشفاء تهران به تدریس فنون حكمتیّه به ویژه كتابهای شیخ ابو علی سینا و ملاّصدرا پرداخت.

وی با حكیم قمشه ای و آقای علی مدرّس، سه مدرّس نامداری بودند كه حوزه تهران در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم بر محور وجود آنها می گردید.

وفات آن حكیم فرزانه در شب جمعه 6ذی القعده، 1314در تهران اتفاق افتاد و با احترام زیاد در جوار شیخ صدوق محمد بن بابویه قمی مدفون گردید. (14)

تألیفات:

1-حواشی بر « مشاعر» ( تألیف صدر المتألهین در علم عرفان)

2- رساله در ربط حادث به قدیم

3- حواشی بر « شرح الهدایة» ( تألیف صدر المتألهین كه شرحی بر كتاب الهدایة حكیم اثیرالدین مفضل ابهری از فضلای قرن هفتم هجری می باشد) .

4- رساله در حركت جوهریه.

5- حواشی بر مبدأ و معاد( تألیف صدر المتألهین) .

6- حواشی بر شفا( كتاب فلسفی است در علم منطق، الهیات طبیعیات، تألیف ابن سینا)

7- حواشی بر اسفار ( از مهمترین كتب فلسفی شیعه، تالیف صدر المتالهین كه در آن شرح چهار سفر روحانی آمده است) .

8- حواشی بر شرح ملخص چغمینی « المخّلص» ، تألیف محمود بن محمد بن عمر، از كابر علمای قرن نهم هجری، در علم هیئت است و شرح معروف آن از فاضل رومی است كه از كتب درسی معمول بوده است و چعمین نام یكی از قریه های خوارزم است» .

9- رساله در تركیب و احكام آن

10- تصحیح مثنوی شریف

11- تعلیقات بر مقدمه قیصری (15)تألیف داود بن محمود بن محمد قیصری، رومی الاصل (16) نزیل مصر، عالم محقق از كابر عرفای اواسط قرن هشتم هجری می باشد كه در تمهید مقدمات تصوّف است.

شاگردان

آیة الله میرزا علی كبر مدرّس شاگردان زیادی تربیت نمود كه بسیار از آنان استادان بزرگ درس حكمت در حوزه های علمیه بودند. نام بعضی از آنها بدین قرار است:

1- آیة الله حاج میرزا ابوالحسن شعرانی.

2- آیة الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی.

3-بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران آیة الله حاج آقا روح الله موسوی خمینی ( ره) .

4- آیة الله حسن فرید گلپایگانی .

5- آیة الله میر سید علی برقعی .

6- آیة الله آقا سید علی كبر برقعی .

7- آقا سید كاظم عصّار تهرانی كه ریاضیات قدیم را نزد وی فرا گرفته است.

8- آیة الله حاج آقا حسین قمی طباطبایی.

9- آیة الله آقا میرزا احمد آشتیانی.

10- آیة الله شهاب الدین مرعشی نجفی ( ره) .

11- آیة الله آقا میرزا محمد علی شاه آبادی.

12- حاج میرزا ابوالفضل زاهدی قمی، فرزند محمود واعظ،و جمعی دیگر از بزرگانی كه نام بعضی از آنها در صفحات قبل آمده است، در محضر این حكیم الهی كسب فیض نمودند. (17)

تألیفات

تألیفات آیة الله مدّرس یزدی، بیشتر در زمینه فلسفه است.

1- رسائل حكمیّه» در سال 1365ه ق توسط وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.

2- رساله عمادیه یا حكمت عمادیة.

وی بنا به خواهش شاهزاده بدیع الملك میرزا ملقب به عمادالدّوله حكمران یزد، رساله ای به فارسی مشتمل بر مسائل مهمّ حكمت الهی نوشت كه به رساله عمادیة (18) یا حكمت عمادّیه موسوم است.

نكته قابل ذكر اینكه، رساله مذكور شرحی ملخّص از حكمت اشراق است كه با بیان ساده نگارش یافته، این موضوع نمایانگر این است كه مرحوم حكیم یزدی در حكمت اشراق نیز تبحّر داشته است.

دكتر موسوی بهبهانی این كتاب را از تقریرات دروس آن حكیم شمرده كه توسط بدیع الملك به رشته تحریر در آمده است. (19)

3- حاشیه بر اسفار صدر المتألهین ( ره) .

4- حاشیه بر فصوص الحكم محی الدین بن عربی.

5- حاشیه بر قوانین مرحوم میرزای قمی.

فهرست آثار:

1. حواشی بر « مشاعر» ( تألیف صدر المتألهین در علم عرفان)

2. رساله در ربط حادث به قدیم

3. حواشی بر « شرح الهدایة»

4. رساله در حركت جوهریه

5. حواشی بر مبدأ و معاد( تألیف صدر المتألهین)

6. حواشی بر شفا( كتاب فلسفی است در علم منطق، الهیات

7. حواشی بر اسفار

8. حواشی بر شرح ملخص چغمینی « المخّلص»

9. رساله در تركیب و احكام آن

10. تصحیح مثنوی شریف

11. تعلیقات بر مقدمه قیصری

بعضی از شاگردان وی نیز تقریرات درس استاد خود را به رشته تحریر در آورده به چاپ رسانده اند كه معروفترین آنها عبارت است از:

1- شرح« الدرة الفاخرة، تالیف ملاعبدالرحمان جامی»

دكتر علی موسوی بهبهانی، استاد دانشگاه تهران در مقدمه آن چنین نگاشته است:

« شرح و ترجمه كتاب الدرة الفاخره به قلم عمادالملك است ولی به واقع وی بیانات استاد خود یعنی فیلسوف متأخر حوزه علمیه قم، مرحوم آقای میرزا علی كبر یزدی معروف به « حكیم» را تحریر كرده است... قدر مسلم آن است كه وی از بزرگترین اساتید فلسفه اسلامی در قرن اخیر در حوزه علمیه قم بوده است» .

از مطالعه شرح الدرة الفاخرة جامعیت استاد در شعب علوم عقلی یعنی كلام و فلسفه و تصوّف روشن و آشكار می شود.

بدیع الملك میرزا، مقرر و نویسنده در مقدمه آن چنین آورده است:

« ...این بنده محتاج به فضل ربّه الكریم را موجب اجری، و در عالم یادگار باشد تا در سنه 1307هجری موفق شد كه رسالة موسومه به درّة الفاخرة را كه تألیف مولانا المحقق المدقّق

العارف الكامل، ملاعبدالرحمان جامی - علیه الرحمة - می باشد و جامع اصول مطالب و عمد مقاصد در این علم است، در خدمت جناب عمدة الحكماء الالهیین و قدوة الفضلاء المتألهین الوحید الموحد و الفرید المتفرّد المدرس فی المعقول و المنقول و الفروع و الاصول، آقای میرزا علی كبر یزدی - دامت افاداته - استفاده نمود و شرح بر آن رساله مقرّر داشتند، و به ملاحظه صحّت استاد رسانیده و در خاتمه كتاب افاده مختصری در مسأله وجود از عبدالرحمان جامی قدس سره به نظر رسید و شرحی بر آن نوشته اضافه نمودند...» (20)

2- عماد الحكمة در شرح « المشاعر» ، تالیف مرحوم صدر المتألهین» .

این كتاب نیز از تقریر دروس آن حكیم الهی است كه توسط بدیع الملك به رشته تحریر در آمده است. وی در مقدمه آن نوشته است: « این بنده كتاب المشاعر را در خدمت استاد جناب مستطاب عمدة الحكماء و المتألهین و زبدة العلماء المتشرعین، المحقق الكامل و العارف الواصل آقای آقا میرزاعلی كبر یزدی المدّرس - دامت افاضاته - استفاده نمودم و بیانات معظم له را جمع و به رشته تحریر در آوردم و به نظر استاد رسانده و آن را كتابی نمود موسوم به عماد الحكمة» .

از این شرح نیز احاطه علمی و تبحر استاد در مشرب فلسفی ملاصدرا به خوبی استفاده می شود.

كتاب مشاعر با مقدمه به همراه ترجمه عمادالدولة كه تقریر درس مرحوم آقا میرزا علی كبر مدّرس یزدی است به سعی و اهتمام مستشرق ایران دوست، استاد دانشگاه سربن فرانسه، پرفسور هانری كربن، توسط انجمن ایران و فرانسه به زبان فرانسه به طبع رسیده است.(21)

وی دارای خطی بسیار زیبا و ذوق شعر نیز بوده است. نمونه ای از اشعار وی چنین است:

ای دل افسرده تا كی در قفس مانی خموش

در گلستان اندرآ، چون بلبلان با صد خروش

گر چه سرّ عشق نتوان فاش كردن در جهان

می توان در پرده گفتن رازها با اهل هوش

پخته گردانید این دلهای خام از تاب عشق

كز فروزان آتش او سنگ می آید به جوش

جام می لبریز كن از می كه ناگه بشنوی

هاتف غیبی كه می گوید گوارایت بنوش

كی به كویش وصل یابی گر نباشد لطف دوست

لیك بشتاب اندر این ره تا توانی و بكوش

پس به چشم یار بینی این زمان اغیار ر

وز درون پرده بینی پرده دار پرده پوش

گر غریق بحر غیبی ای دریغا غم مخور

كو رحیم است و كریم است و غفور و عیب پوش

گرمی وحدت « تجلی» نوشی از دست حبیب

تا ابد مدهوش مانی و نمی آیی به هوش (22)

وفات

فیلسوف بزرگ حكیم عالیقدر سرانجام پس از 80سال عمر با بركت و تربیت شاگردانی ارزشمند در اواخر سال 1344ه ق دار فانی را وداع گفت و در مزار شیخان قم در جوار زكریا بن آدم، مدفون گردید.

این عبارت روی سنگ قبر ایشان ثبت است:

« هذا مرقد شریف العالم النبیل الفاضل الجلیل و الفضیل جامع المعقول و المنقول حاوی الاصول و الفروع وحید العصر فرید الدهر العالم الربانی و البحر الصمدانی الحكیم الالهی استاد الكل فی الكل اعلم العلماء العالمین و افضل الفقهاء و المجتهدین آیة الله العظمی آقای میرزا علی كبر مدّرس الیزدی طاب ثراه و جعل الجنّة مكانه و مثواه و حشره مع تولّاه بحق محمّد و آله، بهتاریخ 1344من الهجرة النبویة»

فرزند ارشد وی آقای محمود حكیمی یزدی در زمان وفات پدر طفل بود، سپس با كسب معلومات و دانش و آشنایی با زبانهای انگلیسی و فرانسه، و علاقه به علوم اسلامی، درصدد جمع آوری آثار پدر بزرگوارش بر آمد و سرانجام در تاریخ 1376ه ش وفات كرد و در مزار شیخان قم مدفون گردید.(23)

منبع : ستارگان حرم شماره 2

پی نوشت ها:

1 . آنگونه كه خواهد آمد، سال وفات وی را 1344هق و سن شریف او را 80سال ذكر نموده اند، پس سال تولد وی حدود سال 1264هق خواهد بود رك: رسائل حكمیه میرزا علی كبر مدرس یزدی، ص 18.
3. تفسیر امام خمینی (ره) از سوره حمد و قسمتی از سوره علق، 1 - 5حزب جمهوری اسلامی، ص 97.
4. رسائل حكمیه، ص 14و 16ماهنامه سیمای اردكان، ش 29ص 3.
5 . خدمات متقابل اسلام و ایران، شهید مطهری، چ 1372دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص 543 - 542.
6. ریحانةالادب، محمد علی مدرس تبریزی، ج 4ص 497تاریخ حكما و عرفا متأخر بر صدرالمتألهین، منوچهر صدوقی، سُها، ص 45.
7. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 543.
8. همان، ص 546.
9. تاریخ حكما و عرفا متأخر بر صدرالمتألهین، ص 85به نقل از استاد جلال الدین سنا، در مقدمه دیوان طرب، ص 70.
10. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 546.
11. زنوزی، منتسب به زنوز، از روستاهای حومه تبریز است در 18كیلومتری شمال مزند می باشد .
12. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 542 - 541و تاریخ حكما و عرفا، ص 156 - 155.
13. همان و ریحانة الادب، محمد علی مدرس، ج 2ص 392.
14. به كتاب میرزا ابوالحسن جلوه، حكیم فروتن، غلامرضا گلی زواره از مجموعه دیدار با ابرار رجوع كنید .
15. ر ك، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 544و تاریخ حكما و عرفا متأخر بر صدرالمتألهین ص 172 - 159و ریحانةالادب، ج 1ص 420 - 419.
16. رك: ریحانة الادب، ج 1ص 449ج 4ص 501.
17. رك: آینه دانشوران، ص 211 - 209و ص 718رسائل حكمیه، ص 23مجله نور علم، ص 75تا 102.
18. آینه دانشوران، ص 718.
19. رسائل حكمیه، ص 22.
20. رسائل حكمیه، ص 20.
21. رك: رسائل حكمیه، مقدمه .
22. تذكره شعرای یزد، از آغاز تا عصر حاضر، عباس فتوحی یزدی، ج 2ص 389.
23. رك: مقدمه رسائل حكمیه .