نام های دیگر: محمد حسین اصفهانی كمپانی،محمد حسین كمپانی اصفهانی،محمد حسین غروی اصفهانی،

موطن: كاظمین

نام پدر : حاج محمد حسن

تاریخ وفات: 1312 شمسی

زندگینامه ها:

دیار نخجوان و آذربایجان از دیرباز سرزمینی مسلمان نشین و عالم خیز بوده است و ما تاریخ قفقاز و نخجوان را بیشتر با شخصیتهای سرشناس و درخشان آن می شناسسیم . خاندان محقق غروی از آن خانواده های متدینی بودند كه نسل در نسل در آن ناحیه سكونت داشتند و همیشه میان مردم جایگاه ممتازی را دارا بودند. از اجداد و نیاكان محقق ، تنها نام نیكی در تاریخ مانده است كه به ترتیب و اجمال نام برده می شوند:

پدرش ((حاج محمد حسن )) كه تاجری درست كار و دیندار بود فرزند ((علی اكبر)) و نواده ((حاج محمد حاتم نخجوانی )) است .

پس از آنكه در سال 1243 ق . قرارداد تركمانچای با دستهای خیانت پیشه قاجاریان امضا شد و در نتیجه شوم آن ، بخشی از سرزمین پاك ایران (قفقاز و نخجوان و قسمتی از آذربایجان ) از پیكر پاك ایران عزیز جدا گشت ، مسلمانان آن سوی رود ارس دچار بلاهای بزرگ و درد و رنجهای سنگینی گشتند و در زیر فوج فاجعه ها و در حصار حادثه ها خرد شدند. گروهی مردند، گروهی ساختند و سوختند و گروهی دیگر هجرت را برگزیده ، از خانه و كاشانه چشم پوشیده ، تنها جان به سلامت بردند. حاج محمد اسماعیل نخجوانی (پدر بزرگ محقق غروی ) از این گروه اخیر بود كه به همراه خانواده اش به شهر قهرمان خیز تبریز كوچید.

اما در تبریز هم اوضاع را مساعد ندید و پس از چند صباحی به شهر اصفهان روی آورد. سالیانی را در آن شهر سپری ساخت تا آنجا كه خود و فرزندانش ‍ به (( اصفهانی )) شهرت یافتند. ولی دیری نپایید كه خاندان نخجوانی از اصفهان هم كوچ كردند تا بالاخره به شهر زیارتی و مذهبی كاظمین پناه بردند و همانجا را برای خود وطن اختیار كردند و در آنجا حاج محمد حسن اصفهانی (پدر غروی اصفهانی ) برای خود اسم و رسمی یافت .

حاج محمد حسن دیگر آن مرد غریب نبود كه روزی پس از روزگاری آوارگی روی به شهر كاظمین آورد. اكنون همه او را مردی محترم ، پر خیر و با كفایت می شناختند. بگذریم از اینكه او در میان مردم و تاجران سرشناس ‍ عراق به نیك مردی و كارسازی پرآوازه بود و در حوزه بزرگ آن روز نجف هم تاجری صاحب نام و آبرومند بود و همگان وی را با شهرت ((معین التجار)) گرامی می شمردند.

مولود كاظمین

اقبال خوش معین التجار، بیش از همه آنگاه به اوج رسید كه از لطف خدا، او صاحب پسری سالم و كامل گشت .

روز دوم محرم سال 1296 ق . آسمان كاظمین هم مانند دیگر شهرهای مسلمان نشین ، بوی كربلا و عطر عشق و عاشورا می داد. همزمانی این تولد مبارك با ماه حماسه های همیشه جاوید حسینی ، سبب شد كه كودك كاظمین و مولود محرم ((محمد حسین )) نامیده شود.

حدیث اشتیاق

حاج محمد حسن معین التجار تنها همان یك پسر را داشت و دلخوش بود كه وی می تواند پس از مرگش راه او را در جهان تجارت دنبال كند. اما پسرش محمد حسین در سر سودایی دیگر و فكری فراتر از فكر پدر داشت . جوان پر جنب و جوش كاظمین تنها آرزویش این بود كه پدرش اجازه دهد تا راه كمال طلبی و دانشجویی پیش گیرد.

محمد حسین هر گاه فرصت را مناسب می دید، آرزوی خود را با پدر در میان می نهاد و با اصرار از او می خواست كه رضایت دهد تا وارد حوزه معارف اسلامی شود. اما پدر كه پسری جز او نداش ، راضی به این كار نمی شد.

اما هر چه زمان پیشتر می رفت اشتیاق محمد حسین به تحصیل علوم اسلامی بیشتر می شد و پدر خود را بیشتر از پیش پیرتر احساس می كرد و با جدیت از پسر می خواست كه فن تجارت را یاد گیرد و فكر طلبه شدن را از سر بیرون كند. چیزی كه این مشكل را از سر راه جوان كمال جوی كاظمین برداشت تنها یك توسل به حضرت باب الحوائج امام موسی كاظم علیه السلام بود. او خود می گوید:

((آن روز هم مثل هر روز با پدرم در نماز جماعتی كه عصرها در صحن مطهر كاظمین برپا می شد شركت جسته بودم . نماز تمام شده بود اما صفوف نمازگزاران هنوز به هم نخورده بود. من در حالی كه زانوی غم در بغل گرفته بودم ، با فاصله اندكی پدرم را می پاییدم كه دیدم با یكی از تجار بغداد گرم صحبت است . همچنانكه نشسته بودم داشتم در آتش اشتیاق می سوختم . چشمم در گنبد زیبای امام كاظم علیه السلام بود كه ... عنان از كف هر صاحب دلی می ربود. در این حال از دلم گذشت كه ای باب الحوائج ، ای موسی بن جعفر، تو عبد صالح و از بندگان برگزیده خدایی و در پیش ‍ حضرت حق آبروداری ، تو را چه می شد اگر از خدا می خواستی دل پدرم را به من نزدیكتر می كرد تا با تصمیم من - كه چیزی جز تحصیل علم و كمال در مكتب شما نیست - راضی می شد... در همین اندیشه ها بودم كه دیدم پدرم صدایم می كند:

محمد حسین ! محمد حسین ، پسرم ! اگر هنوز هم آرزومندی كه به حوزه بروی تا دروس اسلامی بخوانی برو! از طرف من خاطرت جمع باشد، ناراحت نمی شوم ... اگر دلت می خواهد به نجف اشرف بروی برو!

 از آن روز زندگانی محقق غروی آغازی دیگر داشت كه خشنودی پدر را نیز همراه داشت با خیالی آسوده راه نجف اشرف در پیش گرفت تا روح تشنه اش را از چشمه های جوشان علم و حكمت و عرفان علوی سیراب سازد.

استادان و سرچشمه های نور

كودك كاظمین هنوز در فصل بهاران زندگی بود. تازه در باغ خرم حیات ، نونهالی سرسبز بود كه توانست هنر ظریف خط و خوشنویسی را - آن هم در انواع گوناگون آن - یاد گیرد. از آنجا كه آن روزها هم چون روزگاران گذشته ، صنعت خط از هنرهای بدیع و چشمگیر بود، مهارت محمد حسین ، آن هم در دوران كودكی وی را در میان آشنایان زبانزد ساخت . پدر هم كه به استعداد درخشان فرزندش پی برده بود، با تمام توان وسایل تحصیل و ترقی او را در حوزه علمیه نجف فراهم ساخت تا این استعداد زلال و جوشان هر چه بهتر و بیشتر شكوفا گردد.

محمد حسین در دهه دوم زندگی (در سال 1314 یا1315 ق ) بود كه پا به حوزه بزرگ نجف نهاد و چیزی نگذشت كه مراحل كمال را در دروس ‍ مقدماتی یكی پس از دیگری پشت سر گذاشت و بزودی در حلقه درس ‍ بزرگترین اساتید حوزه آن روز شركت جست . استادان او در مرحله سطح و خارج ، به ترتیبی كه در تاریخ و كتابهای تراجم نوشته اند، عبارت بودند از:

1. شیخ حسن تویسركانی (متوفای 1320 ق .)

محمد حسین غروی ، پیش از همه ، پله های نخست ترقی و تعالی را به پیروی از او پیمود، درس تلاش و تقوا را از او یاد گرفت و بیست و چهار بهار از عمرش می گذشت كه استادش تویسركانی رحلت كرد.

2. آیة الله سید محمد طباطبایی فشاركی (1253 - 1316 ق .)

محقق غروی نتوانست بیش از دو سال از محضر پرفیض این استاد خلیق و بزرگوار بهره مند گردد. آیة الله فشاركی تا سال 1312 ق . در سامرا سكونت داشت .

3. حاج آقا رضا همدانی (1250 - 1322 ق .)

حضور در درس و بحث آیة الله همدانی كه بیشتر با اثر بزرگش كتاب ((مصباح الفقیه )) شناخته می شود، چندان طولی نكشید و محقق غروی بیست و ششمین سال از زندگانی را سپری می ساخت كه این استاد بزرگوارش هم به دیار باقی شتافت .

4. آیة الله آخوند خراسانی (1255 - 1329 ق .)

آقا محمد حسین جوانی بیست ساله بود كه به حوزه درس آخوند خراسانی راه یافت و تا آخر عمر آخوند، كه سیزده سال پس از آن به درازا كشید به طور مرتب در حلقه درس اصول آخوند شركت جست و در همین سالها بود كه بیشترین بخش از شرحش بر كفایة الاصول را نگاشت . او از شاگردان طراز اول آخوند بود و تا ایشان زنده بود به احترام او از تدریس مستقل و متشكل اجتناب می كرد و روزی كه آخوند در گذشت آقا محمد حسین مردی بزرگ سرشناس شده بود و در حالی كه تنها سی و سه سال از عمرش می گذشت پس از وفات آخوند در جای وی نشست و از مدرسان بنام و پرآوازه نجف گشت .

محقق غروی در نزد این چهار استاد بزرگوارش بیشتر علم فقه و اصول خواند. اما استادان وی در حكمت و فلسفه عبارتنداز:

5. حكیم محمد باقر اصطهباناتی شیرازی (متوفای 1326 ق .)

حكیم اصطهباناتی تنها تا سال 1319 ق . در نجف بود و آقا محمد حسین در حدود چهار یا پنج سال از محضر این استاد فرزانه ، استفاده كرده است .

6. شیخ احمد شیرازی (متوفای 1322 ق .)

با عنایت به تاریخ وفات وی می توان گفت كه محقق غروی بیشترین بهره را از این استاد حكیم می توانست ببرد ولی عجیب این است كه حتی بیشتر كسانی كه زندگانی علامه غروی را نوشته اند از این استاد نام نبرده اند!

روایت یاران

داستان دوستان حكایتی بس دلكش و آموزنده است و كارساز بودنش در شناخت شخصیتها چنان پر اهمیت است كه سعدی می گوید:

تو اول بگو با كیان زیستی

من آنگه بگویم كه تو كیستی

اما از یاران علامه غروی چیزی ننگاشته اند تنها از چند شخصیت یادی شده است كه نام می بریم :

1. بزرگ عارف معاصر آیة الله میرزا جواد آقا ملكی تبریزی .

2. میرزا علی اصغر ملكی تبریزی .

3. میرزا حبیب ملكی تبریزی .

میرزا علی اصغر و میرزا حبیب دو برادر و پسر عموهای میرزا جواد آقا ملكی تبریزی بودند.

آیة الله غروی با هر سه بزرگوار رفت و آمد داشت اما بیش از همه با میرزا علی اصغر ماءنوس بود. رفاقت و مصاحبت با عارف واصل میرزا جواد آقا ملكی هم از دیر باز برقرار بود. علامه غروی و میرزا جواد آقا هر دو از شاگردان حاج آقا رضا همدانی بودند و تا سال 1320 ق كه میرزا جواد آقا از نجف به ایران بازگشت با هم ماءنوس بودند. پس از آن نیز توسط نامه از حال همدیگر با خبر می شدند.

4. فقیه اصولی میرزا محمد حسین نایینی (1277 - 1355 ق .)

میرزای نایینی و غروی اصفهانی ارتباط تنگاتنگی با هم داشتند و در مواقع دشوار یاور و یاور یكدیگر بودند.

5. آیة الله سید احمد كربلایی تهرانی (م 1322 ق .)

مشایخ

بزرگان بسیاری برای علامه غروی اجازه نامه روایتی نوشته اند كه برای نمونه دانشمندان و اندیشوران زیر را می توان نام برد:

1. بزرگ محدث معاصر حاج میرزا حسین نوری طبرسی ، گردآورنده مجموعه روایتی شیعه ، مستدرك الوسائل

2. آیة الله سید حسن صدرالدین موسوی معروف به صدر كاظمی نویسنده كتاب تاءسیس الشیعه و...

3. میرزا محمد باقر اصطهباناتی شیرازی

4. شیخ احمد شیرازی مشهور به ((شانه ساز))

5. شیخ ‌الشریعه اصفهانی .

شاگردان

مكتب علامه غروی را چه در علم اصول و فقه و چه در حكمت و فلسفه باید از مكتبهای بسیار پربركت شیعه به حساب آورد. بر طبق تحقیقی حدود یكصد و پنجاه بزرگوار افتخار شاگردی در مكتب علامه غروی را داشته اند. عجیب اینكه در میان شاگردان ، از مرجع تقلید و فقیه و فیلسوف گرفته تا مفسر و محدث و متفكمر و نویسنده و عارف و واعظ و... را می توان دید كه همگی به نوعی به شاگردی غروی اصفهانی مباهات می كرده اند. اكنون ما تنها از بعضی از آنان نام می بریم ،حضرات آیات :

سید محمد حجت كوه كمری (1310 - 1372 ق )،

سید حسین طباطبایی بروجردی (1292 - 1380 ق )،

سید محمد هادی میلانی (1313 - 1395 ق )،

سید ابوالقاسم خویی (1317 - 1413 ق )،

سید عبدالاعلی سبزواری 1328 - 1414 ق )،

سید محمد كاظم موسوی حسینی (1322 - 1405 ق )،

شیخ سلمان خاقانی (1331 - 1408 ق )،

شیخ محمد تقی بهجت فومنی رشتی (متولد 1332 ق )،

سید محمد باقر طباطبایی سلطانی بروجردی (متولد 1332 ق )،

شیخ ابوالفضل خوانساری (متولد 1334 ق )،

سید علی بهشتی بابلی (متولد 1324 ق )،

میرزا غلامحسین جعفری همدانی (1324 - 1416 ق )،

شیخ علی خوزانی اصفهانی معروف به ((آیة الله مشكات ))،

حاج شیخ علی محمد بروجردی (1315 - 1395 ق )،

شیخ عبداللطیف سمامی حائری (1330 - 1400 ق )،

شیخ ابوالحسن شیرازی ،

آقا میرزا كاظم دینوری تبریزی (1320 - 1416 ق )،

سید مهدی اشكوری نجفی (متولد 1336 ق )،

شیخ احمد اهری (1305 - 1388 ق )،

علامه سید محمد حسین طباطبایی (1321 - 1402 ق )(182)

سید محمد حسن الهی طباطبایی

علامه شیخ عبدالحسین امینی تبریزی (1320 - 1390 ق )،

محمد علی اردوبادی (1312 - 1380 ق )،

شیخ محمد رضا مظفر (1322 - 1384 ق )،

شیخ محمد حسین مظفر (1312 - 1381 ق )،

میرزا شیخ نجم الدین جعفر عسكری (1313 - 1381 ق )،

سید عبدالحسین طیب (1312 - 1412 ق )،

سید محمد حسینی همدانی (1322 - 1417 ق )،

شیخ محمد حسین اعلمی (1320 - 1393 ق )،

سید میرزا محمود موسوی زنجانی (1309 - 1374 ق )،

سید امیر محمد كاظمی قزوینی (1335 - 1414 ق )،

شیخ محمد جواد یثری (1330 - 1415 ق )،

سید محمد تقی آل بحرالعلوم (1318 - 1393 ق )،

شیخ عبدالرحیم سامت قزوینی (متولد 1281 ش )،

شیخ محمود شریعت مهدوی (متولد 1335 ق )،

شیخ محمد رضا غراوی (1303 - 1385 ق )،

سید نورالدین میلانی حائری (متولد 1336 ق )،

سید صدرالدین شوشتری جزایری (1313 - 1385 ق )،

سید محمد شبر (متولد 1330 ق )،

محمد طاهر آل شیخ راضی (1322 - 1400 ق )،

شیخ كاتب طریحی (1303 - 1390 ق )،

محمد طه كرمی هویزی (1317 - 1388 ق )،

شیخ محمد امین زین العابدین بصری (متولد 1333 ق )،

شیخ عبدالمهدی مطر (1318 - پس از 1390 ق )،

حاج شیخ حسین انواری همدانی ، توسلی شیرازی ،

سید سجاد علوی گرگانی (1322 - 1407 ق )،

حاج سید علی مولانا تبریزی (1320 - 1392 ق )،

حاج شیخ نصرالله شبستری (متولد 1330 - ق ) و...

شاگردان برگزیده عرفان

حكیم غروی اصفهانی ، مدت زمان طولانی حوزه درس عرفانی خصوصی داشتند كه در خانه خود برگزار می كرد. بزرگمردانی كه در این حلقه حال و اشراق ، گرد هم می آمدند، عبارت بودند از:

1. علامه سید محمد حسین طباطبایی تبریزی

2. آیة الله سید محمد هادی میلانی

3. آیة الله سید ابوالقاسم خویی

4. آیة الله میرزا یوسف ایروانی

5. آیة الله امام زنجانی

6. آیة الله اعتماد رشتی

از دیدگاه دیده وران

در تجلیل و تمجید از مقام علمی و معنوی آیة الله غروی اصفهانی داستانهای گویا و سخنان رسایی از بزرگان و صاحبنظران نقل شده است كه همه حاكی از اخلاص و نبوغ فكری اوست . اینك برای نمونه به چند سخن توجه می كنیم : 1. آیة الله سید محمد هادی میلانی :

((شیعه در دویست سال اخیر، فردی به جامعیت مرحوم (غروی ) اصفهانی به خود ندیده است .))

پس از وفات میرزای نایینی اعلامیه ای به امضای مرحوم ملكی (میرزا جواد آقا ملكی تبریزی ) و حضرات آیات آقای میلانی و آقای خویی به این مضمون انتشار یافت كه :

((بعد از مرحوم شیخ انصاری در این اواخر نظیر آیة الله غروی اصفهانی در روحانیت تشیع پیدا نشده و در حوزه نجف اشرف نظیر ایشان نیست ...))

2. علامه سید محمد حسین طباطبایی :

((استاد بزرگ ، حكیم خداشناس و فقیه پارسا و دایرمدار آسمان پژوهش و تحقیق ، و سالك و مرزبان سرزمین دانش و تدقیق ، شیخ محمد حسین اصفهانی غروی است كه خدا مقام بلندش را بلندتر سازد.))

3. علامه ادیب محمد علی اردوبادی :

((... استاد بزرگ ما، یكه سوار هر میدان بود از هر نظر بی نظیر می نمود. و نسبت به هر فضیلت به او مانند نسبت دندانه های شانه به شانه است ... .

او در هر یك از دانشهای حكمت ، كلام ، فقه ، اصول ، تفسیر، حدیث ، شعر و ادب ، تاریخ ، معارف ، اخلاق و عرفان به طور مساوی وارد بود و در هر كدام از ملكات برتری بخش و روحیات كریمانه و كارهای نیكو و گسترده و فضیلتهای توصیف شده ، از جدیت شدید در عبادت و خطر كردن در زهد، و شب زنده داری گرفته تا سجده های طول و دراز و ریاضت و تهذیب و محاسبه نفس ، همه و همه برای او یكی و مساوی بود... و به هیچ وجه برای خدا، مشكل نیست كه جهان را در یك فرد جمع كند و حكمت نوری است كه خدا در دل هر كس كه سزاوار باشد می اندازد...))

4. استاد و محقق بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی .

((من در تاریخ تشیع ، فیلسوفی متعبدتر از آیة الله شیخ محمد حسین اصفهانی نمی شناسم . او عاشق دعا و عبادت و شیفته نماز و زیارت بود. به اهل بیت اطهار علیهم السلام ارادت ویژه ای داشت ...))

5. متفكر شهید استاد مرتضی مطهری :

((حاج شیخ محمد حسین غروی اصفهانی ، در تقوا و علم منقولا و معقولا یگانه بود... و اندیشه اش هم اكنون جزو اندیشه های زنده ای است كه در میان علما و فضلای حوزه های درس فقه و اصول مطرح است ...))

فصل فراق و هجران

پنجم ماه ذیحجه سال 1361 ق . روز دوشنبه بود كه از فراز بارگاه قدس مولا علی علیه السلامخبر وفات بزرگ استاد نجف به گوش همگان رسید. این خبر چنان نابهنگام بود كه فضلا و دانشوران حوزوی را دچار تحیر غمبار كرد. بزرگ ادیب شیعی ، علامه اردوبادی ، سوگ سروده ای را كه در گرامیداشت استادش گفته بود ورد زبان همگان ساخت مردم بویژه شاگردان و یاران و نزدیكان استاد كه سخت از این فاجعه اندوهبار، آزرده و آشفته بودند بیتی از آن سوگواره دلسوز را به هم می خواندند و ناله می كردند. ادیب اردوبادی در آن بیت گفته بود:

حق ان تبكی من بعدالحسین آری تشییع پیكر نابغه نجف و خادم صادق امام حسین علیه السلام با نام و یاد حسین علیه السلام برگزار شد و در آستان قدس علوی ، زیر ایوان طلای مولا جنب مناره شمالی مقبره كوچكی در كنار مقبره علامه حلی به خاك سپرده شد.

عاكفان حرمت قبله اهل كرمند

واقف از نكته سربسته لوح و قلمند

خاكساران تو ماه فلك ملك حدوث

جان نثاران تو شاه ملكوت قدمند

((مفتقر)) دست تو و دامن آنان كه همه

خضر جانند و مسیحا نفس و روح دمند

آثار:

   1. الاجتهاد والتقلید والعداله

   2. الاصول علی النهج الحدیث

   3. الطلب والارادة عندالامامیة والمعتزلة والاشاعرة

   4. چندین رساله در مباحث مختلف اصولی

   5. حاشیه بر رساله قطع شیخ انصاری

   6. نهایة الدرآیة فی شرح الفایة ، در چهار جلد

   7. كتاب الاجارة

   8. صلاة الجماعة

   9. صلاة المسافر

  10. حاشیة كتاب المكاسب

  11. حاشیه بر كتاب الطهاره شیخ اعظم انصاری

  12. چندین رساله فقهی

  13. سه منظومه درباره اعتكاف ، روزه و نماز جماعت

  14. الوسیلة توضیح الماسئل به زبان عربی

  15. ذخیرة العباد. توضیح المسائل فارسی

  16. فلسفه و حكمت

  17. تحفة الحكیم

  18. رسالة فی اثبات المعادالجسمانی

  19. حاشیه بر اسفار ملاصدرا

  20. مكاتبات فلسفی و عرفانی

  21. تفسیر قرآن این تفسیر كه گویا نیمه تمام مانده تاكنون چاپ نشده است

  22. الانوارالقدسیه مجموعه دل انگیزی از اشعار عربی آیة الله غروی است

  23. دیوان مفتقر

  24. دیوان غزلیات یا مجموعه عارفانه ها[1]