نام های دیگر: ،فا ضل قمی،ابوالقاسم گیلانی،محقق قمی،ابوالقاسم بن محمد،

موطن: قم

نام پدر : محمد

تاریخ وفات: 1231قمری

ولادت

گردش زمان سال 1151 هجری قمری(952)را نشان می داد. در خانه محقر و پرصفا و صمیمیت آخوند ملا محمد حسن در جاپلق(953)كودكی دیده به جهان گشود كه او را ابوالقاسم نام نهادند. رفته رفته این كودك سعادتمند در دامان پاك مادری دلسوز و مهربان و زیر نظر پدر گرامی اش پرورش یافت . وی درسهای نخستین زندگی را كه شالوده شخصیت علمی و معنوی او و سنگ بنای ایمانش بود در همان ایام به نزد پدر بزرگوار و مادر گرامی اش ‍ آموخت و شخصیت معنوی اش شكل گرفت .

پدر بزرگوار میرزا، آخوند ملا محمد حسن ، از اهالی شفت گیلان بود كه در آغاز جوانی برای تحصیل و فراگرفتن علوم اسلامی ، گیلان را به قصد اصفهان ترك گفته و به آن دیار مهاجرت كرده و پس از تحصیل از محضر دو تن از مدرسان آن شهر به نام میرزا هدایت الله و برادرش میرزا حبیب الله همراه استاد به چاپلق رهسپار شده بود.

مادر وی نیز دختر میرزا هدایت الله (از بانوان بزرگوار و پرهیزگار) بوده است .(954)

آغاز تحصیل

ابوالقاسم دارای استعدادی خدادادی بود و از كودكی نشان رشد و پویایی در چهره او دیده می شد و از آینده درخشان وی حكایت می كرد. او مقدمات تحصیل خود را در محضر پدر بزرگوار گذراند و بعدها برای ادامه تحصیل به خوانسار مسافرت كرد و از محضر آقا سید حسین خوانساری (متوفای 1191 ق .) كه از بزرگان علمای آن عصر و اساتید اجازه نقل روایت و از محققان علم رجال بود فقه و اصول را آموخت ، و در این زمینه به مقام والایی از علم و كمال نایل گردید. او در همان شهر با خواهر استادش آقا حسین خوانساری ازدواج كرد.

وی سرانجام برای تكمیل تحصیلات و فراگیری بیشتر، در سال 1174 هجری به سوی كشور عراق رهسپار شد و در جوار آستان مقدس امام حسین علیه السلام اقامت گزید.

در این دوران مدتی از محضر آیت الله وحید بهبهانی كه در آن روزها استاد كرسی فقاهت بود به شاگردی پرداخت و از مشعل علم و سرچشمه كمال آن استوانه بزرگ علمی كسب نور كرد و از آن جناب به گرفتن اجازه اجتهاد و نقل روایت نایل آمد.

میرزای قمی پس از اقامت طولانی ، در حوزه علمیه كربلا و فراگیریهای شایسته از آن مهد دانش و معرفت به منظور انجام رسالت مهم دینی به زادگاه خویش (چاپلق ) بازگشت و در روستایی به نام ((دره باغ )) كه جای زندگی او و پدرش بود ساكن شد و مدتی نیز به روستای ((قلعه بابو)) رفت و در آنجا به تبلیغ و تدریس مشغول شد.(955)

مهاجرت به قم

میرزا در چاپلق و روستای قلعه بابو همچنان به ترویج مسائل دین و تدریس ‍ فقه و اصول مشغول بود ولی از طرفی چون در آنجا طالب علم و محصل چندانی وجود نداشت به ناچار به قم مهاجرت كرد و آن سرزمین مقدس را برای سكونت برگزید و از بركت حضرت فاطمه معصومه (ع ) در مدت زمانی اندك رشد و ترقی شایانی كرد و شهرت عالمگیر یافت و ریاست و مرجعیت شیعه به وی رسید. او پس از آن به كار تالیف و تصنیف ، تدریس و صدور فتوا، و تبلیغ و ترویج دین پرداخت و مسجد جامع شهر را برای اقامه نماز جمعه و جماعت برگزید. (956)و بدین گونه رفته رفته آن شهر علم و دین كه پس از فتنه افغانها از عالم تهی گشته بود رونق پیشین خود را باز یافت و در شمار مراكز مهم علمی شیعه درآمد. در نتیجه حوزه علمیه قم حوزه اصفهان را - كه در آن زمان حوزه فعال و پرتحرك و دارای مدرسان بزرگ شیعه بود - تحت شعاع خود قرار داد و توجه مسلمانان را به سوی خویش جلب كرد.(957)

فتحعلی شاه قاجار در این ایام بود كه در نخستین سفرش به قم به فضایل اخلاقی و كمالات نفسانی و مراتب فضل میرزا پی برد و برای زیارت او به مسجد جامع شهر آمد و در شمار مامومین وی قرار گرفت و نماز ظهر و عصر را به آن بزرگوار اقتدا كرد و در نخستین ملاقات حلقه ارادت و محبت آن جناب را به گردن افكند.

آثار علمی

میرزای قمی در اكثر علوم اسلامی چون فقه و اصول و كلام و علم معانی و بیان و غیر آنها تالیفات و تصنیفات ارزنده و بی سابقه ای از خود به یادگار گذاشته است كه هر یك از آنها بیانگر نبوغ فكری و احاطه علمی افزون و حسن سلیقه اوست .

گرچه این محقق عالی قدر اكثر آثار قلمی خود را در دوران سكونت در قم تالیف كرده است . (958)، آغاز فعالیت تالیفی و تصنیفی وی به دوران جوانی و همان ایامی كه در حوزه علمیه خوانسار در خدمت آقا حسین خوانساری مشغول تحصیل بوده مربوط می شود. زیرا به طوری كه آقا بزرگ تهرانی ذكر می كند منظومه ای كه ایشان در علم بیان تصنیف كرده است در ربیع الثانی سال 1173 بیست و دو سالگی و در خوانسار پایان یافته است .(959)و از تالیف كتاب ((مجموعه فوائد و بعض رسائل )) در ماه محرم سال 1175 یعنی در اوایل تحصیل در كربلا (در 24 سالگی ) فارغ شده است .(960)

آثار قلمی

1. قوانین الاصول : مهمترین و مشهورترین تصنیف میرزا همین كتاب بوده كه به زبان عربی نوشته شده و مولف در سال 1205 از تالیف آن فراغت یافته است . این كتاب یك دوره كامل علم اصول است كه جلد اول آن شامل مباحث الفاظ و جلد دوم آن حاوی مباحث عقلی است .

2. حاشیه بر قوانین : این كتاب در علم اصول است ، و در آن به ایرادهای وارد بر قوانین الاصول پاسخ داده شده است .

3. حاشیه بر زبده الاصول شیخ بهایی

4. حاشیه بر تهذیب الاصول علامه حلی

5. حاشیه بر شرح مختصر این حاجب عضدی (این سه كتاب هر سه در علم اصول است .)

6. جامع الشتات یا اجوبه المسائل (در سه جلد)

حاوی یك دوره فقه از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها به صورت سوال و جواب . بعلاوه برخی از سوالهای متفرقه و عقاید دینی و مسائل كلامی ، از جمله رد بر صوفیه در آخر كتاب ذكر شده است .

7. مناهج الاحكام (در فقه )

8. غنائم الایام فیما یتعلق بالحلال و الحرام : (فقه استدلالی )

9. معین الخواص : (در فقه - بخش عبادات )

10. مرشد العوام : (رساله عملیه - به زبان فارسی )

11. منظومه ای در علم بدیع (در 140 بیت ) و منظومه ای در علم بیان .

12. فتحیه : (در علم كلام )

13. دیوان شعر: (پنج هزار بیت شعر فارسی و عربی )

14. رساله ای در اصول الدین : (به زبان فارسی )

15. رساله ای پیرامون موضوع و حكم غناء

16. رساله ای در عمومیت حرمت ربا در تمام معاوضات

17. مجموعه ای از نصایح و مواعظ (نامه مفصل به فتحعلی شاه )

18. رساله ای در رد صوفیه و غلات

شاگردان برجسته

یكی از خدمات بزرگ و فعالیتهای ارزنده این شخصیت علمی تربیت شاگردان ممتاز و نمونه ای است كه هر یك از آنها از مشعلداران علم و فقاهت و از بزرگان و شخصیتهای برجسته علمی به شمار می آیند. شاگردان برجسته میرزا عبارتند از:

1. آقا سید محمد باقر شفتی معروف به حجه الاسلام (متوفای 1260 ق ):

 او در قم نزد میرزای قمی شاگردی نمود. پس از آن به كاشان مسافرت كرد و مدتی نیز نزد حاج ملا مهدی نراقی بهره علمی جست . آنگاه به اصفهان رفت و در آنجا ساكن شد.

معروف ترین تصنیف وی كتاب مطالع الانوار (شرح شرایع ) است . (961)

2. حاج محمد ابراهیم كلباسی (1180 - 1261 ق .)

او از مفاخر علمای امامیه و از مجتهدان بزرگ شیعه به شمار می رود و در زهد و تقوا و عبادت زبانزد خاص و عام است ، در دوران زعامت و مرجعیت استاد كل وحید بهبهانی برای تحصیل به عراق مهاجرت كرد و از محضر بزرگانی همچون آقا محمد باقر بهبهانی ، علامه بحرالعلوم ، شیخ جعفر كاشف الغطاء، آقای سید علی طباطبایی (مولف ریاض المسائل ) و میرزای قمی استفاده كرد. برخی از تالیفات و آثار ارزشمند او عبارتند از:

1- الایقاعات

2- الارشاد

3- شواهد الهدایه

4- منهاج الهدایه

5- ارشاد المسترشدین

6- الارشاد

7- النخبه

8- مناسك الحج(962)

3. آقا محمد علی هزار جریبی (متوفی 1245 ق .

او از بزرگان علما بود و در علوم عقلی و نقلی مهارت خاصی داشت . كتابهای ((البدرالباهر)) در تفسیر، ((السراج المنیر)) در علم رجال ، ((تبصره المستبصرین )) در امامت ، كتاب الصلوه و ((انیس المشتغلین )) آثار قلمی این دانشور بزرگ است .(963)

4. آقا احمد كرمانشاهی (نوه وحید بهبهانی )

از آن بزرگوار آثاری چون ((مرآت الاحوال )) در موضوع رجال (به زبان فارسی )، ((العمودیه فی شرح الصمدیه ))، ((نور الانوار))، ((الدرر الغرویه )) و شرح مختصر النافع و كتب دیگر به جای مانده است .(964)

5. سید محمد مهدی خوانساری (متوفای 1246 ق .)

او نوه آقا حسین خوانساری است . از جمله تالیفات و آثار قلمی این سید بزرگوار رساله مشهور و مبسوطی در احوال ابوبصیر است كه ((عدیمه النظیر فی احوال ابی بصیر)) نامیده شده است .(965)

6. سید علی خوانساری

7. میرزا ابوطالب قمی

8. حاج سید اسماعیل قمی

9. میرزا علی رضا قمی

10. شیخ حسین قمی

11. حاج ملا اسدالله بروجردی

12. حاج ملا محمد كزازی(966)

13. ملا غلامرضا آرانی

بسیاری از این بزرگان از میرزای قمی اجازه روایت و حدیث دریافت كرده اند.(967)

تبلیغ و ارشاد

فعالیت های فرهنگی این شخصیت عالیقدر تنها به مطالعه و تحقیق ، تالیف و تصنیف و تدریس و تربیت شاگرد محدود نمی شد و كثرت اشتغالات علمی و اجتماعی ، او را از وظیفه اصلیش ، یعنی تبلیغ دین و ترویج و نشر آیین مقدس اسلام و ارشاد و هدایت بندگان خدا باز نمی داشت ، او در حالی كه پناه محكم و مطمئن برای اهل علم بود مرشد و معلمی دلسوز و پدری مهربان برای مردم شناخته می شد. به همین سبب به موازات برنامه های درسی كه برای دانش پژوهان و اهل فضل داشت خطابه ها و سخنرانیهایی نیز برای سایر افراد بر پا می داشت . (968)

امر به معروف و نهی از منكر

آن بزرگوار به انجام فریضه امر به معروف و نهی از منكر بسیار مقید و پای بند بود. حتی این وظیفه الهی و اجتماعی در ملاقات با شاه وقت هم ترك نمی شد. گویند در یكی از این ملاقاتها در بین گفتگو، خطاب به فتحعلی شاه فرمود: ای شاه ! با مردم به عدالت رفتار كن زیرا كه می ترسم به موجب معاشرتی كه با تو دارم ، نظر به آیه شریفه ((و لا تركنوا الی الذین ظلموا فتمسكم النار))(969) مستوجب عذاب پروردگار شوم ! سلطان قاجار در جواب میرزا عرض كرد: نظر به این روایات كه می گوید: ((هر كه در دنیا سنگی را دوست داشته باشد در آخرت با او محشور خواهد شد)) بنده هم چون در دنیا با شما معاشرت و دوستی دارم ، امیدوارم كه در بهشت عنبر سرشت نیز با شما محشور باشم .

در یكی از دیدارهای دیگری كه میرزا با فتحعلی شاه داشت دست به ریش ‍ وی كه بسیار بلند بود كشید و فرمود: ای شاه ! كاری نكن كه این ریش فردای قیامت با آتش جهنم بسوزد!(970)

هر چند كه سلطان نسبت به او علاقه می ورزید، میرزا به وی بی اعتناتر می شد و بیشتر از وی فاصله می گرفت . روزی فتحعلی شاه از آن بزرگوار درخواست كرد كه اجازه دهد تا دختر خویش را به ازدواج پسر میرزا درآورد و بدین وسیله رابطه خانوادگی بین میرزا و خانواده سلطنتی بر قرار گردد. میرزا از این پیشنهاد سخت ناراحت و نگران شد و از قبول آن خودداری ورزید. گر چه آن جلسه بدون نتیجه پایان پذیرفت اما چون برای میرزا این احتمال وجود داشت كه با اصرار شاه مجبور گردد از روی ناچاری به این وصلت تن در دهد دست بر دعا برداشت و گفت : ((خدایا، اگر بناست شاهزاده به همسری پسر من درآید مرگ جوانم را برسان !)) طولی نكشید كه تنها پسر میرزا در آب غرق شد و در اثر این سانحه از دنیا رفت .(971)

از میرزا بیاموزیم

ویژگیهایی كه رمز موفقیت و عامل پیروزی و سربلندی این مرد بزرگ بوده است عبارت است :

الف ) صبر و استقامت : 

شكیبایی و استقامت و پایمردی از ویژگیهای بارز میرزاست . او در طول زندگی پرنشیب و فرازش همواره در برابر مشكلات چون كوه مقاوم و پایدار بود و هرگز در مقابل حوادث ناگوار و انبوه سختیها زانو به زمین نزد، با اینكه در طول زندگی هشتاد ساله اش مخصوصا دوران تحصیل با مشكلات فراوانی مواجه بود، با استفاده از شكیبایی توانست بر همه مشكلات پیروز شود. (972)

ب ) جدیت در تحصیل :

او در فراگیری اسلامی چنان كوشا بود كه شبها كمتر به خواب می رفت و بیشتر وقت را مشغول مطالعه بود. (973)

ج ) تلاش پیگیر:

تلاشگری فوق العاده او سبب شده كه او را یكی از پركارترین فقهای شیعه به شمار می آورند. او تمام عمر مباركش را به درس و بحث ، مطالعه و تحقیق و هدایت و ارشاد خلق سپری كرد و لحظه ای آرام ننشست .

گاه در سنگر محراب و مسجد به اقامه جمعه و جماعت و ارشاد و هدایت مشغول بود و گاه بر كرسی تدریس به نشر علوم اسلامی و تربیت و پرورش ‍ شاگرد، زمانی در مسند فتوا و استنباط احكام شریعت و جواب استفتاءات و گاهی نیز به مطالعه و تحقیق و تالیف و تصنیف سرگرم بود.

د ) ذوق شعری : 

او علاوه بر مقام فقاهت ، دارای طبع شعر بود و دیوان شعر آن بزرگوار در حدود پنج هزار بیت كه به زبان فارسی و عربی سروده شده است .

ه ‍) خوشنویسی : 

میرزای قمی علاوه بر مزایای علمی و اخلاقی از زیبایی خط برخوردار بوده است ، مولف كتاب ((روضات الجنات )) در این باره می نویسد:

((مرحوم میرزا بسیار خوش خط بود و با هر یك از دو نوع خط مرسوم زمانش - یعنی نسخ و نستعلیق - آشنایی كامل داشته و هر دو را به طرز بسیار جالب و زیبایی می نگاشته است . نوشته های زیبایی كه با زبان فارسی و عربی ، با خط نسخ و نستعلیق از آن بزرگوار در نزد ما موجود است خود بهترین شاهد و گواه بر این مطلب است .))(974)

غروب آفتاب زندگی

سرانجام آفتاب زندگی این شخصیت بزرگ علمی و دینی كه سالها وجود مباركش منشا خیر و درخشندگی بود در سال 1231 ق . (975)غروب كرد او در هشتاد سالگی دعوت حق را لبیك گفت و روح پاكش به سوی معشوق شتافت و در جوار رحمت حق تعالی قرار گرفت . پیكر این مرد بزرگ با نهایت تجلیل و احترام تشییع گردید و در قبرستان شیخان قم ، مقابل مقبره زكریا بن آدم به خاك سپرده شد.

بازماندگان

میرزا دارای یك پسر و هشت دختر بود. پسر آن مرحوم در زمان حیات پدر درگذشت و بازماندگان وی تنها منحصر به دختران او بودند كه هر كدام از آنها همسر یكی از علما گردید.

افرادی كه افتخار دامادی آن بزرگوار را دارا بودند عبارتند از:

1. میرزا ابوطالب قمی

2. حاج ملا اسد الله بروجردی

3. ملا محمد نراقی (فرزند ملا احمد نراقی )

4. میرزا علی رضا طاهری

5. شیخ علی بحرینی

6. آقا محمد مهدی كلباسی (فرزند حاج محمد ابراهیم كلباسی )

7. ملا علی بروجردی (976)

آثار

   1. قوانین الاصول

   2. حاشیه بر قوانین

   3. حاشیه بر زبده الاصول شیخ بهایی

   4. حاشیه بر تهذیب الاصول علامه حلی

   5. حاشیه بر شرح مختصر این حاجب عضدی

   6. جامع الشتات یا اجوبه المسائل

   7. مناهج الاحكام

   8. غنائم الایام فیما یتعلق بالحلال و الحرام

   9. معین الخواص

  10. مرشد العوام

  11. منظومه ای در علم بدیع

  12. فتحیه

  13. دیوان شعر

  14. رساله ای در اصول الدین

  15. رساله ای پیرامون موضوع و حكم غناء

  16. رساله ای در عمومیت حرمت ربا در تمام معاوضات

  17. مجموعه ای از نصایح و مواعظ

  18. رساله ای در رد صوفیه و غلات

منبع : احیاگر علم اصول ، محمد حسین عرفانی