نام های دیگر: ملا هادی حكیم سبزواری،

موطن: سبزوار

نام پدر : حاج میرزا مهدی

تاریخ وفات: 1289قمری

طلوع زندگی

در سال 1212 ق در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدی - یكی از انسانهای وارسته و مومن سبزوار - كودكی پا به عرصه وجود گذاشت و هادی نام گرفت .

او هشت سال داشت كه به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و دیری نگذشت كه به جلسات درسهای بالاتر راه یافت . وی هر چند در ده سالگی پدرش را از دست داد توانست به كمك یكی از اقوام خویش راههای سخت آینده را هموار سازد. پسر عمه اش حاج ملا حسین سبزواری كه خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وی را یاری كرد.(1124)و باكمك او راهی حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در كنار بارگاه امام رضا علیه السلام به تحصیل پرداخت .

به دنبال حكمت

اصفهان در داشتن حوزه های علمیه پر رونق ، تاریخ درخشان دارد و گذشته این شهر با خاطرات بزرگان بسیاری نقش بسته است .

حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد كه وی سفر حج از راه اصفهان گذر می كرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پر رونق اصفهان آن زمان استادانی چون حاج شیخ محمد تقی مولف كتاب هدایه المسترشدین و حاج محمد ابراهیم كلباسی نگارنده كتاب اشارات الاصول و آیه الله ملا اسماعیل كوشكی در آن ، محفل درس و بحث علمی داشتند.

ملا هادی كه هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده ، در درس بزرگان شركت جست او چند وقتی به درس آیه الله كوشكی رفت و احساس كرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده كه اكنون بدان دست یافته است . بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته تر می نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوك دانش ‍ و معارف تبدیل كند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به بركت بزرگان آن سامان در علم حكمت افقهای جدیدی فرا راهش گشوده گردید.

ملا هادی در سال 1242 ق به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.

خاطره ای در حوزه كرمان

در یكی از سالها كه ملا هادی به زیارت خانه خدا رفته بود پس از آنكه سفر حج خود را به پایان برد عزم بازگشت به ایران نمود و از راه دریا وارد بندرعباس گردید. چون راهها ناامن بود از رفتن به سبزوار منصرف گردید و چندی در شهر كرمان اقامت گزید. در آنجا مدتها در مدرسه معصومیه كرمان با خادم مدرسه همكاری می كرد خود را به هیچ كس معرفی نكرده بود، طلاب گمان می كردند او از خدمتگزاران مدرسه است . از همین رو روز و شب در كنار او به سر می بردند بدون اینكه بدانند وی چه انسان بزرگ و دانشمند گرانقدری است ! اما این گمنامی چندان طول نكشید و رفته رفته درخشش آن گوهر گران سنگ محصلان تیز بین را متوجه خود ساخت و دیری نپایید كه استاد شناخته شد و طلاب كه تا چندی او را خادم می پنداشتند وی را استاد بلند مرتبه و متبحر در علوم مختلف یافتند. پس از آن اطراف حكیم فرزانه را مشتاقان دانش و حكمت فرا گرفتند و حكیم سبزواری در مدرسه دینی كرمان جلسات درس و بحث علمی تشكیل داد و مدتی در آنجا ماندگار شد.

اساتید

1. حاج ملا حسین سبزواری :

حكیم سبزواری پس از بر شمردن عظمت این استاد می گوید:

((... مرا از سبزوار به مشهد مقدس حركت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مكروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم در اینها چون در یك حجره بودیم سهم و مشاركت داشت و كینونت ما بدین سیاق طولی نكشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیه و فقهیه و اصولیه ولی با آنكه خود كلام حكمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می دید نمی گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره كامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم ...)) (1125)

2. حاج محمد ابراهیم كرباسی (1180 - 1262 ق ):

او از محضر سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر كاشف الغطا و سید علی طباطبایی استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با كمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود.

تالیفات مشهور این عالم باورع عبارت است از: اشارات الاصول ، الایقاظات ، شوارع الهدایه الی شرح الكفایه (در شرح كفایه محقق سبزواری )، منهاج الهدایه الی احكام الشریعه و...(1126)

3. آقا شیخ محمد تقی ، معروف به صاحب هدایه المسترشدین (متوفای 1248 ق ):

 تبحر او در علم اصول فقه به حدی بوده كه وی را به رئیس ‍ الاصولیین خطاب می كردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن كاظمینی رشد كرده است . تالیفات مشهور او عبارتند است از تقریرات سید بحرالعلوم - حجه المظنه - شرح الاسماء الحسنی و هدایه المسترشدین . (1127)

4. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفای 1246 ق ):

 وی از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده كرده و كلام و حكمت را نزد آقا محمد بیدآبادی آموخته بود. تفسیر سوره توحید، حاشیه اسفار ملاصدرا و حاشیه مشاعر ملاصدرا از جمله تالیفات مشهور این عالم بزرگوار می باشد.

5. ملا اسماعیل كوشكی :

 او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق ملا عبدالرزاق لاهیجی ، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تالیفات این عالم فرزانه است .(1128)

شاگردان

حكیم سبزواری علاوه بر حوزه علمیه كرمان نزدیك چهل سال در حوزه علمیه مشهد به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است . در اینجا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می شود:

1. آخوند ملا محمد فرزند ارشد حكیم

2. آخوند ملا محمد كاظم خراسانی مولف ((كفایه الاصول ))

3. ملا محمد كاظم سبزواری

4. آقا شیخ علی فاضل تبتی

5. شاهزاده جناب

6. آیه الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری

7. ملا علی سمنانی

8. آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی

9. ملا عبدالكریم قوچانی

10. شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم

11. ملا محمد صادق حكیم

12. شیخ محمد حسین معروف به جرجیس

13. آقا حسن ابن ملا زین العابدین

14. میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحكماء طالقانی

15. میرزا علینقی ملقب به صدر العلماء سبزواری

16. سید عبدالغفور جهرمی

17. میرزا حسین امام جمعه كرمانی

18. آیه الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی

19. حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی

20. حاج میرزا حسن حكیم داماد حاج ملا هادی

21. وثوق الحكماء سبزواری

22. حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی اصغر سبزواری

23. میرزا اسدالله سبزواری

24. شیخ عبدالاعلی سبزواری

25. شیخ علی اصغر سبزواری

26. فاضل صدخرومی سبزواری

27. میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری

28. فاضل مغیثه ای سبزواری

29. سید عبدالرحیم سبزواری

30. ملا محمد رضا سبزواری متخلص به روغنی

31. ملا محمد صادق صباغ كاشانی

32. شیخ محمود ابن ملا اسماعیل كاشانی

33. میرزا آقا حكیم دارابی

34. آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی

35. ملا غلام حسین شیخ الاسلام

36. میرزا عباس حكیم (1129)

تالیفات حكیم

عظمت تالیفات حكیم سبزواری بر اهل دانش و حكمت پوشیده نیست و ما در اینجا با بررسی آثار ارزشمند وی گوشه ای از افق فكری و وسعت علمی ایشان را معرفی می كنیم :

1. منظومه و شرح منظومه سبزواری : این اثر نفیس و كم نظیر حاصل تلاش ‍ بیش از بیست سال از عمر با بركت حكیم در سنین جوانی است . (1130)

مولف خود در آخر كتاب تاریخ شروع را سال 1240 ق و زمان ختم آن را سال 1261 ق یاد كرده است .

حاج ملا هادی پس از فراغت از تالیف منظومه و شرح آن ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حكیم ، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را برای شیفتگان حكمت به عهده گرفته است .(1131)در اهمیت این كتاب شریف همین بس كه از زمان تالیف تاكنون همواره در حوزه های علمیه و حتی در عصر حكیم در مركز علوم عقلی تهران جزو كتابهای درسی بوده است . (1132)

شرح منظومه كه اكنون چون ستاره ای پرفروغ در محافل علمی و فكری می درخشد حاوی دو علم منطق و حكمت می باشد. حكیم در بخش ‍ حكمت كه نام آن را ((غرر الفرائد)) گذاشته است با طبع روان خویش بیش ‍ از هزار بیت شعر پیرامون حكمت سروده و در آن به بررسی مسائل مهم فلسفه پرداخته است و چون این بخش دارای مفاهیم بسیار دقیق فلسفی بوده پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است .

بخش دیگر كتاب مربوط به مباحث منطق است .(1133)نام این بخش ((لثانی المنتظمه )) و بحق مخزن لولوو مرجان است . وی در اینجا با سرودن اشعاری بالغ بر سیصد بیت دقیق ترین مباحث منطق را به نظم در آورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان كرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته كه اكنون آن شرح در ذیل منظومه وی به چاپ رسیده و به نام ((شرح اللثانی المنتظمه )) موسوم است .

مجموع مباحث منطق و فلسفه امروزه به نام شرح منظومه سبزواری كانون با صفای حوزه ها را گرم نگه داشته و علاوه بر اینكه نشان می دهد حاج ملا هادی عالمی منطقی و فیلسوفی بزرگ بوده شاعری زبر دست و توانا بوده است .

2. دیوان حاج ملا هادی : این كتاب كه اشعارش بالغ بر هزار بیت است غزلیات و رباعیات و... بسیار زیبایی عرفانی را در برگرفته است و نشان می دهد كه این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایی كامل داشته است . در قسمتی از اشعارش كه نكات عرفانی در برداشته ، می خوانیم :

شورش عشق تو در هیچ سری نیست كه نیست

منظر روی تو زیب نظری نیست كه نیست

زفغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان

سگ كویت همه شب تا سحری نیست كه نیست

نه همین از غم او سینه ما صد چاك است

داغ او لاله صفت بر جگری نیست كه نیست

موسی نیست كه دعوی اناالحق شنود

ور نه این زمزمه اندر شجری نیست كه نیست

گوش ((اسرار)) شنو نیست و گرنه اسرار

برش از عالم معنی خبری نیست (1134) كه نیست

3. اسرار الحكمه فی المفتتح و المغتنم : حكیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم كرده است . در بخش اول آن كه مربوط به حكمت نظری است حكمت را پس از مقدمه در اثبات واجب الوجود و مباحث توحید آغاز و به دنبال آن مباحث معاد و نبوت و امامت را به طور استدلالی دنبال كرده است و با آوردن ادله ای در اثبات امامت حضرت مهدی (عج ) این بخش را به پایان برده است . در بخش دوم كتاب كه در حكمت عملی است پس از مقدمه ، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن بحث طهارت و اسرار نجاست را بیان فرموده و با طرح مباحث نماز و زكات و روزه این بخش را نیز به پایان برده است .

حكیم در این كتاب از سایر ابواب فقه سخنی به میان نیاورده و در آخر كتاب اشاره كرده كه چون مادر كتاب نبراس سایر ابواب را به نظم در آورده ایم از طرح آن در اینجا خودداری نمودیم .

این كتاب نشان می دهد كه حكیم علاوه بر فلسفه در علوم مختلف از جمله فقه تبحر داشته است .

4. شرح فارسی بر برخی از ابیات مشكل مثنوی مولانا

5. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح : شرح دعای شریف صباح منسوب به مولی الموحدین امیر المومنین است .

6. شرح الاسماء: شرح دعای جوشن كبیر است

7. النبراس فی اسرار الاساس : یك دوره فقه به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حكمت بیان شده است .

8. راح قراح و كتاب رحیق در علم بدیع

9. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه اثر نفیس مرحوم صدرالحكماء المتالهین ملاصدرا الدین شیرازی

10. حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدر الدین شیرازی

11. حواشی بر كتاب مفاتیح الغیب ملاصدر الدین شیرازی

12. حاشیه بر مبدا و معاد صدرالدین شیرازی : البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصرتر می باشد.

13. حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالك (در علم نحو)

14. حاشیه بر كتاب ((شوارق )) اثر ملا عبدالرزاق لاهیجی (در حكمت )

15. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء و الائمه المعصومین

شخصیت حكیم در فراسوی مرزها

در حال حاضر شعاع فكری و عظمت علمی حكیم سرزمینهای بسیار دور را نیز درنوردیده است آراء و عقاید او در حكمت در میان دانشمندان جهان مطرح بوده و از طرف آنان مورد توجه قرار گرفته است . امروز كمتر دانشگاهی پیدا می شود كه در آنجا علوم عقلی و فلسفه شرق مورد توجه قرار نگیرد و نامی از ملا هادی سبزواری در آنجا نباشد. برای نمونه در آثار اقبال لاهوری ، اندیشمند مسلمان پاكستان ، می خوانیم : ((پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانی با ترك آیین نو افلاطونی ، به فلسفه اصیل افلاطون روی آورد نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادی سبزواری است . او بزرگترین متفكر عصر اخیر ایران است . بنابراین بررسی فلسفه او برای شناخت نحوه تفكر اخیر ایران لازم است . فلسفه سبزواری مانند فلسفه های اسلاف او سخت با دین آمیخته است . سبزواری با اسناد فعلیت به حق ، جهان بینی ایستای افلاطون را دگرگون كرد و به پیروی از ارسطو حق را مبدا ثابت و موضوع همه حركات شمرد. از دیدگاه او همه موجودات عالم به كمال عشق می ورزند و به سوی غایت نهایی خود سیر می كنند. جمادی به سوی انسانی ، و بدان كه انسان در زهدان مادر از همه این مراحل می گذرد.)) (1135)

همچنین پرفسور توشی هیكو ایزوتسو، دانشمند ژاپنی و استاد فلسفه دانشگاه مك گیل كانادا و استاد ممتاز دانشگاه توكیو، پیرامون شخصیت فلسفی و عرفانی حاج ملا هادی می گوید: ((حاج ملا هادی سبزواری متفكری است كه اثر معروف ((منظومه و شرح آن )) از اوست و به اتفاق همگان بزرگترین فیلسوف ایرانی در قرن نوزدهم بود. در عین حال وی در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت .

سبزواری به عنوان یك عارف از طریق كاملترین نوع تجربه شخصی قادر بود كه به ژرفای اقیانوس هستی و به دیدار اسرار وجود با چشم روحانی خویش راه یابد. وی به عنوان یك فیلسوف مجهز با قدرت تحلیلی دقیق ، قادر به تحلیل و تجزیه ما بعد الطبیعی اساسی به مفاهیم به صورت نظام مدرسی بود.)) (1136)

زاهد فقیرنواز

حكیم با همه بزرگوار شخصیت علمی خویش روح بلندی داشت و زندگی را تنها از دریچه حكمت و فلسفه نمی گریست ، به گونه ای كه گاهی هم صحبتی با فقرا و همنشینی با طبقات دیگر جامعه را مغتنم می شمرد. زاهدانه می ریست و به اشراف و حتی شخص شاه نیز بی توجه بود. نقل می كنند كه روزی ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وی آمد و او با غذای ساده خود از شاه پذیرایی كرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وی قبول ننمود.

وی باغ انگوری داشت كه با دسترنج خود از آن محصول برمی داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمی را بین نیازمندان تقسیم می كرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینی به آنجا دعوت می نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف كند.(1137) حكیم خود در دوران زندگی كار می كرد و بسیار اشتیاق داشت كه از دسترنج خود استفاده كند. وی از بیت المال هیچ ارتزاق نمی كرد. (1138) او در تمام مدت عمر در یك خانه بسیار ساده زیست . دارایی حكیم منحصر به یك جفت گاو و یك باغچه بود. او هر آن چه را كه مورد نیاز بود، با دسترنج خود به دست می آورد و نان سالیانه خود را با زراعتی كه خود آن را به عهده داشت مهیا می كرد گفته اند: حاج ملا هادی یك روز از قنات عمیدآباد و یك شبانه روز از قنات قصبه را مالك بود و خودش با استفاده از این دو آب به كشت گندم و پنبه و سایر مایحتاج زندگی اقدام می كرد و سالانه سی خروار غله و ده بار پنبه از زمین خویش برداشت می كرد و از باغی كه در بیرون شهر واقع بود سالانه چهل تومان سود به دست می آورد، قسمتی از مجموع این درآمدها را برای امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می نمود. (1139)

وفات حكیم

حكیم سبزواری پس از هفتاد و چند سال طلوع بر عالم اندیشه در عصر روز بیست و هشتم ذی الحجه سال 1289 ق ، دار فانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه های علمی را در ماتم فرو برد. پیكر پاك و مطهر آن عالم فرزانه با شركت اقشار مختلف مردم سبزوار و در حالی كه دوستان و شاگردان آن بزرگوار از شدت حزن و اندوه اشك می ریختند تشییع شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور (1140)(معروف به فلكه زند) دفن گردید.

مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی الممالك وزیر اعظم ایران در سال 1300 ق آرامگاهی در آنجا احداث نمود. این آرامگاه كه در مساحت حدود 110 و عرض 50 قدم ساخته شد در اطراف صحن آن حجره های متعددی برای سكونت زوار ساخته بودند كه اكنون هم با همان بقعه و صحن با كیفیت سابق موجود است .

آثار:

   1. منظومه و شرح منظومه

   2. اسرار الحكمه فی المفتتح و المغتنم

   3. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح

   4. النبراس فی اسرار الاساس

   5. حواشی بر كتاب مفاتیح الغیب

   6. حاشیه بر مبدا و معاد صدرالدین شیرازی

   7. حاشیه بر شرح سیوطی

   8. حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدر الدین شیرازی

   9. شرح الاسماء

  10. . شرح فارسی بر برخی از ابیات مشكل مثنوی مولانا

  11. دیوان حاج ملا هادی

  12. راح قراح و كتاب رحیق

  13. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه

  14. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء و الائمه المعصومین

  15. حاشیه بر كتاب ((شوارق ))

منبع :حكیم فرزانه ، سید حسین قریشی