استاد سیدجلال الدین آشتیانی، از زمره برترین نمونه‌ها و ارزشمندترین گوهرهایی است كه محیط ملكوتی و آسمانی حوزه‌های علوم دینی پرورش یافت و به قله‌های رفیع علم و مدارج والای دانایی دست آزید. محضر نیك مردان سترگ میدان فقه و اصول و حكمت و فلسفه و تفسیر را قدر نهاد و با جد و جهد و تلاش و كوشش وصف‌ناپذیر خود، زلال معرف ایشان را آموخت و خود تاریخ پرافتخار حكمت و فلسفه اسلامی شد.
ای در رخ تــو پیدا انــوار پادشاهـــی در فكرتِ تـــو پنهـان، صــد حكمت الهـــی
بــر اهـــرمن نتابد انوار اسـم اعظــم ملكْ آنِ تست و خاتم، فرمای هر چه خواهی
در حكمت سلیمان هر كس كه شك نماید بــر عقل و دانش او، خندند مــرغ و مـاهـی
باز، ارچه گاه گاهــی، بر سر نهد كلاهی مـرغـان قــاف دانند، آیین پـــادشــاهـــی
اساتید او را به اختصار بر می‌شماریم:
1. آیت‌الله میرزا رضی تبریزی (1294 ـ 1370 ق)
متولد تبریز بود و مقدمات علوم را در آن شهر گذراند. به نجف رفت و از محضر صاحب كفایه، صاحب عروه و شیخ الشریعه اصفهانی بهره برد. در 1334 ق به تبریز بازگشت و در 1348 ق به قم آمد و مشغول تدریس شد. وی در 1370 ق درگذشت.
استاد آشتیانی مدت یك سال و نیم در درس فقه او حاضر شده است.
2. آیت‌الله شیخ محمّد صدوقی یزدی (1327 ـ 1401 ق)
مقدمات علوم را در یزد طی كرد و به قم آمد. در درس آیت‌الله حائری یزدی، سید صدرالدین صدر، سید محمّد تقی خوانساری، سید محمّد حجت و امام خمینی شركت كرد. پس از انقلاب به یزد رفت و امامت جمعه این شهر را به عهده گرفت. عمر او به شهادت در نماز جمعه ختم شد.
علامه آشتیانی، درباره استادشان فرموده‌اند:
«قم كه آمدیم، مغنی و مطوّل را پیش مرحوم صدوقی خواندم. ایشان خیلی خوش بیان و خوش تقریر و خیلی پرحافظه بود و این كتاب‌ها را خیلی عالی درس می‌گفت. بعد، شرح لمعه را هم پیش ایشان و چند نفر دیگر خواندم، تا رسائل و مكاسب را هم خواندم.»
3. آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی (1292 ـ 1380 ق)
ایشان در اصفهان از آقا سید محمّد باقر دُرچه‌ای، ملا محمّد كاشی، ابوالمعالی كلباسی، سید محمّد تقی مدرس و میرزا جهانگیرخان قشقایی، استفاده كرده بود. در نجف به درس صاحب كفایه، صاحب عروه و شیخ الشریعه اصفهانی حاضر شد و در 1329 ق به بروجرد باز گشت. به سال 1364 ق به قم آمد و به درخواست علمای این شهر در قم ماند. مرجعیت و زعامت شیعه به او ختم شد.8
جلال الدین آشتیانی سال‌ها در درسِ پر شور آن زعیم والامقام، حاضر شد و مورد توجه ایشان قرار گرفت. خود در این باره نوشته است:
«این مرجع عالیقدر، مدت 9 سال تمام با كمال رأفت و گشاده‌رویی و اظهار عطوفت و مهربانی هرچه تمام‌تر، كلیّه مخارج تحصیلی حقیر را متكفل بودند و حقیر در ظل مراحم این استاد بزرگ و عظیم الشأن، در كمال آرامش و راحتی خیال و فراغت بال، به تحصیل اشتغال داشت. اگر در عالم معرفت و فضیلت، بهره‌ای نصیب حقیر شده باشد و در تحصیلات خود، توفیقی حاصل كرده باشد، نتیجه عنایات و توجهات این روحانی جلیل القدر است. اعلی الله قدره فی النشئآت الالهیه. مدت هشت سال متوالی از حوزه تدریس آن جناب استفاده نمودم.»
4. آیت‌الله حاج شیخ مهدی امیركلایی مازندرانی (1302 ـ 1378)
ایشان از فقها و حكمای طراز اوّل حوزه قم بود. در تهران از حاج شیخ فضل الله نوری شهید، سید علی اكبر لاهیجی، میرزا هاشم اشكوری، آقا میر شهاب نیریزی و آقا حسن كرمانشاهی بهره برد. به نجف رفت و درس صاحب عروه، صاحب كفایه، شیخ الشریعه اصفهانی و میرزا محمّد حسین نائینی را درك كرد. در قم، حوزه درس تشكیل داد و شاگردان زیادی داشت.
آشتیانی به سفارش آیت‌الله میرزا مهدی آشتیانی، به درس حاج شیخ مهدی مازندرانی حاضر شد و منظومه سبزواری و بعد، نیمی از شوارق و مقداری از مكاسب را از وی استفاده كرد.
5. آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (1306 ـ 1396 ق)
او از اسطوانه‌های فلسفه و حكمت متعالیه بود. پس از اخذ مقدمات علوم به قم آمد و از حاج شیخ عبدالكریم حائری استفاده كرد. در تهران از اساتیدی چون، آقا حسن كرمانشاهی، میرزا ابراهیم زنجانی، سید محمّد تنكابنی، شیخ عبدالنبی نوری، شیخ محمّدرضا نوری و میرزا محمود قمی، بهره برد. استاد بلامنازع علوم عقلی بود و جمع زیادی در درس او تربیت یافتند.
استاد از او چنین یاد كرده است:
در فلسفه و تدریس اسفار، كرّ و فرّ داشت و واقعاً ید وبیضا می‌نمود. و به عبارت واضح‌تر در مقام بیان مقاصد ملاصدرا، از ذكر دقیقه‌ای، فروگذار نمی‌كرد و به واسطه بیان زیبا و عذوبت تقریر و طلاقت لسان خاص خود، مستمع صاحب فهم را مجذوب می‌نمود و در مقام بیان مطالب یك صفحه اسفار، چنان مطالب را جای خاص خود ادا می‌كرد، كه واقعاً آدم به عیان می‌دید، كه در مقام بیان مراد مؤلف، نه یك كلمه زاید به زبان او جاری می‌شد و نه یك كلمه كم.
درس اسفار مرحوم رفیعی كه به اصرار آشتیانی روزی دو درس بود، استاد ابراهیمی دینانی و میرزا ابوالقاسم خرمشاهی هم شركت كردند.
استاد آشتیانی در جای دیگر از آیت‌الله رفیعی چنین یاد كرده است: كتاب اسفار و حواشی ملاصدرا و مفاتیح الغیب و حواشی ملاصدرا بر حكمت الاشراق را در حافظه داشت و خداوند گویا او را برای تدریس اسفار خلق كرده بود. نگارنده بعد از چند جلسه گمشده خود را یافتم. آن مرحوم عنآیت‌خاص به حقیر داشت... استاد ـ اعلی الله درجاته ـ در عرفان تخصص نداشت ایشان از حوزه آقا میرزا هاشم استفاده نكرده بود. نگارنده و چند نفر از دوستان كه در خدمتشان سفر نفس اسفار می‌خواندیم، استدعا كردیم، مقدمه قیصری تدریس بفرمایند؛ در همان ابتدای ورود، در مقام تقریر فصل اول مقدمات قیصری معلوم شد كه استاد در عرفانیات توانایی ندارد و آن مجذوبیت بیان، در این مقام و مشهد از او دیده نمی‌شد، بنده احساس كردم مرد میدان فصوص ابن عربی نیست. مرحوم رفیعی به خواهش حقیر ایام تعطیلی نوروز به قم مشرف شدند. حقیر و مرحوم استاد علامه حاج آقا مصطفی و برخی از دوستان سفر نفس اسفار را خدمت ایشان شروع كردیم و درس خارج اصولی هم برای ایشان قرار دادیم، به این عنوان كه مدتی در قم از محضرشان استفاده كنیم. حضرت امام ـ مدظله ـ فرمودند: دو سال هم بتوانید آقای حاج سید ابوالحسن را در قم نگه دارید، غنیمت است، ولی ایشان بعد از یك ماه مصمم شد كه به قزوین مراجعت كند.
آیت‌الله رفیعی قزوینی در تقریظی كه به شرح مقدمه فصوص زده‌اند، مراتب علمی آشتیانی را گواهی و تأیید كرده است.
6. آیت‌الله علامه سید محمّد حسین طباطبایی تبریزی (1321 ـ 1402 ق)
فیلسوف و مفسر بزرگ عصر ما در تبریز متولد شد و پس از گذراندن مقدمات علوم به نجف رفت. شیخ محمّد حسین تنكابنی، میرزای نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی در فقه و اصول، سید ابوالقاسم خونساری در ریاضیات و سید حسین بادكوبه‌ای و میرزا احمد آشتیانی در معقول از اساتید او محسوب می‌شوند. سال‌ها در تبریز بود و در 1325 به قم آمد. حوزه درس تفسیر و فلسفه او از با بركت‌ترین محافل علمی دوران معاصر و تفسیر المیزان، اثر جاودان اوست.
استاد آشتیانی نوشته‌اند:
«مدت هشت سال نیز به حوزه تدریس فلسفه و تفسیر قرآن كریم، و اصول فقه استاد دانشمند و محقق جامع، مشعل فروزان علوم عقلی در حوزه علمیه قم، آقای حاج سید محمّد حسین طباطبایی تبریزی ـ مدظله ـ حاضر شد [شدم]. الهیات كتاب شفای شیخ الرئیس و الهیات بالمعنی الاخص اسفار و امور عامه این كتاب را به انضمام قریب به یك دوره اصول و فقه و قسمتی از تفسیر قرآن مجید را، خدمت آن جناب قرائت نمود.»
7. آیت‌الله سید حسن موسوی بجنوردی (1316 ـ 1396 ق)
نسب او به سید ابراهیم مجاب، نواده امام موسی بن جعفر(ع) می‌رسد. در مشهد از میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری، حاج فاضل خراسانی، آقا بزرگ حكیم شهیدی، آقا محمّد آقازاده كفایی و حاج آقا حسین قمی درس گرفت. در 1340 ق به نجف رفت و محضر آقا ضیاء الدین عراقی، میرزا محمّد حسین نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی را درك كرد. در فقه، اصول، فلسفه، ادبیات و اطلاعات تاریخی و جغرافیایی، مشهور بود. القواعد الفقهیه، مهم‌ترین تألیف اوست.
آشتیانی درباره استاد خود گفته است:
«دو سال درس ایشان رفتم. منتها او هم از آن اشخاص نادری بود كه بنده در عصر خودم دیدم. اولاً ایشان، در ادبیات شاگرد ادیب نیشابوری بوده و از حافظه حیرت‌آور، برخوردار بود كه آقا شیخ محمّد رضای مظفر به من گفت، آقا میرزا حسن قریب صدهزار بیت از قصائد عربی كه در مدح حضرت امیر(ع) گفته شده، حفظ است... آن وقت در فارسی هم كه زبان مادریش بود، تمام خاقانی، قاآنی، ناصرخسرو و از خزانیه‌های منوچهری می‌خواند، سنائی، حتی از ملك الشعرای بهار و شعرای معاصر، گاهی اوقات شعرهای فكاهی از ایرج میرزا می‌خواند. او هم از اساتید بزرگی بود كه آن‌طور كه باید و شاید تجلیلی از او نشد.»
8. آیت‌الله میرزا احمد آشتیانی (1300 ـ 1395 ق)
او فرزند میرزای بزرگ آشتیانی (م 1319 ق) است. فقه و اصول را از پدر دانشورش و همچنین دیگر اساتید تهران آموخت. فلسفه و حكمت را از آقا میرزا هاشم اشكوری گیلانی، آقا میر شهاب نیریزی، آقا حسن كرمانشاهی، میرزا علی اكبر حَكَمی یزدی و ملا محمّد هیدجی فرا گرفت. حدود ده سال مدرّس رسمی مدرسه سپه‌سالار بود، تا این‌كه در 1340 به نجف رفته از محضر میرزای نائینی و آقا ضیاءالدین عراقی استفاده كرد. در 1350 به تهران آمد و به تدریس مشغول شد. با فوت آیت‌الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی، تولیت مدرسه مروی ـ كه با اعلم علمای تهران است ـ به او منتقل شد. در تهران موقعیت ممتازی داشت.
سید جلال آشتیانی نوشته است:
«بنده حقیر حدود یك سال به درس اسفار حضرت استاد كامل، آقا میرزا احمد آشتیانی ـ اعلی الله مقامه ـ حاضر شدم... بعد از چاپ شرح خود بر مقدمه قیصری، نسخه‌ای خدمت آن استاد تقدیم كردم. در نامه‌ای حقیر را بسیار تشویق نمودند و مرقوم داشتند «نوشتی و ننوشتی». به عقیده آن بزرگوار، كارم خالی از نقص نبود. لذا یك سال در دانشكده ادبیات، به تدریس پرداختم و هفته‌ای سه شب، مطابق دستور آن بزرگوار، مشكلات فصّ آدمی و شیثی و فصّ نوحی را، با آن‌كه، نشاط گذشته را نداشتند، تقریر فرمودند، بنده خود، مشكلات را مطالعه و عنوان می‌كردم، آن بزرگوار تقریر می‌فرمودند، حقیقتاً در دوران طلبگی، بنده را بسیار تشویق می‌فرمودند.»
وی در جای دیگر از آقا میرزا احمد، چنین یاد كرده است:
«آقای آقا میرزا احمد آشتیانی، جامع‌ترین اساتید، در علوم عقلی و نقلی می‌باشند. معظم له، در فلسفه و عرفان اسلامی، استاد مسلم و ماهرند، در فنون ریاضی، شخصی وارد و در طب قدیم، یگانه استاد این عصراند، به‌طور مسلم، از عهده تدریس قانون شیخ و سایر كتب طبی بر می‌آیند.»
9. علامه شهید مرتضی مطهری :
استاد آشتیانی مدتی در درس مطول شهید مطهری شركت كرده بود و استصحاب رسائل را نیز نزد آن استاد فراگرفته بود.
دیگر اساتید :
علامه سید جلال الدین آشتیانی، علاوه بر اساتید فوق، به صورت پراكنده و مختصر، در قم از حضرات آیات: سید محمّد حجت كوهكمری (1310 ـ 1372 ق)، سید محمّد تقی خوانساری (1305 ـ 1371 ق)، سید محمد محقق داماد (ح1322 ـ 1388 ق)، حاج میرزا عبدالجواد جبل‌عاملی، و در نجف از سید محسن حكیم (1264 ـ 1394 ق)، سید عبدالهادی شیرازی (1305 ـ 1371 ق) و شیخ حسین حلی (1309 ـ 1394 ق)، در اصفهان از حاج آقا رحیم ارباب (1297 ـ 1396 ق) و در شهرضا از ملاهادی فرزانه قمشه‌ای اصفهانی بهره‌ها برده است و خوشه‌ها چیده است.
اساتید فرزانه، استاد یگانه پرورش دادند و جلال الدین واسطه انتقال علم اسلاف به اخلاف شد.
ایشان از 1345 ش به مقام استادی دانشگاه مشهد رسید و در 1349 ش به مدیریت گروه فلسفه و حكمت دانشكده الهیات این دانشگاه انتخاب شد. در 1355 جایزه بنیاد فرهنگی البرز به او تعلق گرفت. در 1375 بازنشسته شد و سال بعد، فرهنگستان علوم، او را به عنوان دانشمند برجسته شناخت. بعد از بازنشستگی، دانشگاه مشهد، دوباره وی را دعوت به تدریس كرد. آشتیانی در مهر 1378 نشان درجه یك دانش‌جمهوری اسلامی را دریافت كرد و در همین سال از تدریس رسمی كناره گرفت.
منبع : www.hawzah.net