پدیدآورنده: غلامرضا گلی زواره

موطن

درچه از آبادی های توابع لنجان اصفهان

كودكی و نوجوانی

پدر و اجداد آیة الله درچه ای همه از عالمان دین بودند. در چنین خانواده اصیل و رشد یافته و به سال 1264ه .ق مقارن 1226 یا 1227 ه .ش كودكی تولد یافت كه او را سید محمد باقر نامیدند. او از نوجوانی و در سیزده سالگی با اشتیاق هرچه تمام تر به فراگیری علوم و معارف اسلامی پرداخت و موفق گردید در مدتی كوتاه درس های مقدماتی ادبیات، فقه، اصول و منطق را فراگیرد و پس از آنكه زیربنای فكری خود را در رشته هایی از دانش دینی استحكام بخشید مهیای آن گشت تا به محضر برخی از علمای اصفهان راه یابد و فقه و اصول را در سطوح متوسط و عالی بیاموزد.

مرحوم درچه ای در درس میرزا ابو المعالی كرباسی (متولد 1247 ه .ق) كه به دقت فكری و قدرت تتبع در آثار فقهی و اصولی شهره بود، شركت نمود

شخصیت دیگری كه مرحوم درچه ای در حوزه درسی اصفهان فیض وجودش را درك كرد میرزا محمدحسن نجفی اصفهانی است.

عزیمت به عتبات

در آن موقع، تنی چند از دانشوران شیعه حوزه نجف را گرمی وحرارت می بخشیدند كه یكی از این نامداران عرصه دیانت و فقاهت آیة الله میرزا حبیب الله رشتی بود.

با رحلت شیخ مرتضی انصاری، امر تدریس درنجف به آیة الله میرزا حبیب الله رشتی منتهی گردیده بود و علمایی كه بعد از وی به مقاماتی عالی نایل گردیدند اكثرا از شاگردان او بودند.

از جمله خصوصیات این دانشور كه مرحوم درچه ای را سخت تحت تاثیر قرار داد دو نكته بود: یكی، تحقیقاتی عالی، بیانی رسا،افكاری نیكو و بكر و موشكافی های شگفت در هر مطلبی كه واردمی شد، و حق آن را كاملا ادا می كرد و دیگر آنكه در زهد و تقوا معروف بود و به زخارف و تعینات دنیوی دل نمی بست و در نهایت ورع زندگی می كرد. وجوه شرعیه را قبول نمی نمود و اگر هم مقداری می پذیرفت به فقرا می رسانید. در مستحبات مواظبت تام می كرد و دائم الطهاره بود. این دو خصلت وی را مرحوم درچه ای نیز داشت و در روش درسی به این استادش تاسی نمود... آیة الله سید محمد باقر درچه ای این توفیق را به دست آورد كه به حوزه درسی یكی از رجال نامی اصول و از محققین این علم راه یابد. شخصیت مورد نظر سید حسین كوه كمری یا سید حسین ترك نام دارد.

مدت اقامت سید محمد باقر درچه ای در نجف دوازده سال طول كشید و ضمن استفاضه از اساتیدی كه بیان شد، معلومات خود را نزد میرزای شیرازی تكمیل نمود.[1] البته به نظر می رسد مرحوم درچه ای در سامرا جلسات درس این مرجع عالی قدر را درك كرده است.. مرحوم درچه ای از كسانی بود كه مورد توجه میرزای شیرازی قرار داشت و رفتار ویژه این استاد، نحوه تدریس و تربیت او موجب گردید كه آیة الله درچه ای چون خورشیدی فروزان ظلمت ها را شكسته و گوشه ای از دنیا را به عطر جان بخش علم و درایت خویش معطر گرداند، آنچه كه برای شاگردانی چون سید محمد باقردرچه ای جالب بود این است كه استادشان؛ یعنی میرزای شیرازی سیاست را از دیانت جدا ندانست و با آن درجه تقوا و زهد به میدان سیاست آمد و در مقابل استعمار ایستاد و قدرت فتوا را درشكست دادن استكبار نشان داد.

از سال 1303 ه . ق كه مرحوم آیة الله درچه ای حوزه درسی فقه و اصول را در اصفهان تشكیل داد تا زمان وفاتش (سال 1342 ه . ق) كه قریب سی و پنج سال طول كشید در مكتب این عالم وارسته اندیشمندانی صاحب نظر و فقیهانی پارسا و پرهیزگار تربیت شدند كه اكثریت آنان خود منشا تلاش های علمی و فرهنگی برجسته ای گردیدند و در صحنه های اجتماعی سیاسی اشتهاری خاص یافتند. عالمانی چون:

آقا نجفی قوچانی

آقا نجفی قوچانی پس از آن كه از سیزده سالگی به مدرسه طلاب قوچان آمد و از اساتید این مركز استفاده نمود، رهسپار اصفهان گردید و به تعلیم علوم دینی در محضر آیة الله درچه ای پرداخت او پس از استفاده از كمالات علمی آیة الله درچه ای عازم نجف گردید تا از درس آخوند خراسانی بهره مند گردد.[2]

سید حسن مدرس

آیة الله شهید سید حسن مدرس از مدت سیزده سالی كه در اصفهان برای فراگیری علوم دینی اقامت داشت، مدت دو سال و سه ماه دوره خارج مباحث مهمی از علم اصول مانند مبحث استصحاب و بخشی از بحث دلیل انسداد و ظن در اصول دین و غیر این ها را نزد آقا سید محمد باقر درچه ای فراگرفت او می گوید در این مدت همه تقریرات دروس ایشان را می نوشتم كه جمعا به نزدیك پانزده هزار بیت (سطر) بالغ می گردید.[3]

آیة الله بروجردی

آیة الله العظمی حاج سید حسین بروجردی (1292 - 1381 ه . ق) پس از اتمام تحصیلات مقدماتی و در سال 1310ه . ق كه هیجده سال داشت به اصفهان عزیمت نمود و در مدرسه صدر و حوزه درسی آن جا نزد استادان عالی به تحصیل علوم دینی پرداخت . پس از چهار سال به بروجرد برگشته و به تقاضای والد بر ازدواج گردن نهاد و سپس بار دیگر به اصفهان بازگشت و پنج سال در این شهر اقامت داشت. در این دوره تحصیلات عالیه خود را در فقه، اصول، كلام، فلسفه و . . . نزد دانشورانی چون آیة الله درچه ای، میرزا محمد تقی مدرس، میرزا ابوالمعالی كرباسی، آخوند كاشی و جهانگیرخان قشقایی تكمیل نمود .

دكتر علی شیخ الاسلام پس از شرح مختصری از شرف یابی خود خدمت آیة الله بروجردی می گوید: آن زعیم بزرگوار فرمودند مرحوم حاج میرزا علی اكبر شیخ الاسلام به من گفتند: چون شما به درس درچه ای می روید و مرا مشاغل گوناگون مانع از حضور خدمت ایشان است خوش دارم هفته ای دوبار بعد از ظهرها به منزل تشریف بیاورید و تقریرات ایشان را برایم بگویید و من (آیة الله بروجردی) قبول كردم و قریب دو سال از آن تاریخ كه در اصفهان اقامت داشتم به این كار ادامه دادم .[4]

آیة الله حاج میرزا علی آقا شیرازی

آیة الله حاج میرزا علی آقا شیرازی در زمره فضلای جلیلی است كه به حوزه درسی درچه ای راه یافت همان انسان وارسته ای كه مواعظ نهج البلاغه در ژرفای جانش نشسته و روحش با معنویت امیرمؤمنان پیوند خورده و با صحیفه علوی تنفس می نمود، این حكیم حاذق كه طبیب جسم و جان انسان ها بود با موعظه های دل نشین خود و تفسیر نهج البلاغه مردم را نصیحت می نمود... او اندیشمندان پرهیزگار و متفكرانی چون آیة الله شهید مرتضی مطهری را تربیت نمود .[5]

حاج آقا رحیم ارباب

فقیه عارف و ادیب اهل معرفت آیة الله حاج آقا رحیم ارباب (1297 - 1396 ه . ق) نزد فقیهانی چون آیة الله درچه ای زانوی ادب بر زمین زد و پس از اتمام تحصیلات و طی مراحل علوم خود یكی از مجتهدین بارع و جامع در علوم عقلی و نقلی به شمار آمد، ذكاوت و تتبع وی در تدریس فقه و اصول و نیز مراتب تزكیه و تقوایش نشانی از استادش آیة الله درچه ای را با خود داشت، او اكثر متون عالی فقه را از حفظ نموده و در استحضار مسائل به كمال بود ...[6]

محمد حسن عالم نجف آبادی

عالم زاهد و مجتهد وارسته آیة الله حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (متوفی 1384 ه . ق) از شاگردان برجسته آیة الله درچه ای، آخوند كاشی و جهانگیرخان قشقایی به شمار می رفت كه خود در اصفهان در مدرسه جده كوچك به افاضه پرداخت و مخصوصا در تدریس شرح لمعه استادی مسلم محسوب می گردید.[7]

استاد جلال الدین همایی

استاد جلال الدین همایی در مدرسه قدسیه مشغول تحصیل بود و چون مدرسه نیمآورد بر سر راه آن قرار داشت، وی همه روزه در رفتن به مدرسه مزبور از مدرسه نیمآورد عبور می نمود . در این هنگام با سیمای برخی مدرسان آن خصوصا آیة الله سید محمد باقر درچه ای آشنا شد و جاذبه روحانی و معنوی این مرد بزرگ موجب شد تا استاد همایی به تحصیل در مدرسه نیمآورد و فیض گیری از محضر مرحوم درچه ای علاقه مند شود، خود درباره درك فیض محضر درچه ای چنین نوشته است: از همان اوائل ورود به مدرسه نیمآورد، خوشبختانه به محضر آیة الله العظمی مرحوم آسیدمحمد باقر درچه ای كه مرجع تقلید بود و در حوزه درس خارجش جمع كثیری از طلاب فاضل شاگردی می كردند راه یافتم و اندك اندك چندان به وی نزدیك شدم كه از اهل بیت او محسوب شدم . از سال 1331 ه . ق كه حجره نشین رسمی آن مدرسه شدم تا سال 1342 ه . ق - سال وفات آن بزرگوار - ده دوازده سال متوالی ملازم خدمت او بودم و اكثر اوقات چای اول شب و احیانا پخت و پز را كه مخصوص ایام كسالت بود من مباشرت می كردم . . . وی در تربیت مذهبی و حل مشكلات علمی و دینی حق عظیمی بر گردن من دارد، دو سه سال آخر عمرش هم به درس تقریر اصول كه عصرها در ایوان شمالی مدرسه تشكیل می شد، می نشستم، معمولا در آغاز درس خطبه حمد و ثنای مختصری با غزلی می خواند . هنوز صدای عالمانه او كه در مبحث قاعده تسلط و لاضرر و روایت تحف العقول بحث می كرد در گوشم طنین انداز است . مقداری از تقریرات درس او را هم نوشته بودم . . . لطف و اعتماد آن بزرگوار در حق بنده به حدی بود كه این اواخر جواب استفتاهایی را كه از او می شد به من محول می فرمود؛ یعنی آن چه را كه فتوای خاصی در آن نداشت به خودم وامی گذاشت . البته همیشه بعد از نوشتن جواب استفتاء صورت نوشته را به دقت می خواند و اگر نظری در عبارت یا مطلب آن داشت به اصلاح می آورد، جواب اكثر استفتاهایی كه در اواخر عمر از او شده، به خط من است، مهر اسم خود را كه به هیچ كس حتی فرزندانش نمی داد به دست من می سپرد تا پای استفتاها و اسناد شرعی كه اجازه می فرمود بزنم . . .»[8]

شیخ محمود مفید

از دیگر پرورش یافتگان مكتب آیة الله درچه ای حكیم و فیلسوف زاهد ادیب حاج شیخ محمود مفید قابل ذكر است . او به حق وارث مكتب فلسفی صدرالمتالهین می باشد و حدود چهل سال در مدرسه صدر به تدریس حكمت، فقه و اصول پرداخت، او عمری را به قناعت و در كمال وارستگی و در عین حال گمنامی بسر برد و به سال 1382 ه . ق رحلت نمود.[9]

سید ابوالحسن اصفهانی

آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی مراحل اولیه درس خارج آقایان آیة الله چهارسوقی و آیة الله میرزا ابوالمعالی كرباسی و نیز مرتبه عالی درس خارج آیة الله سید محمد باقر درچه ای و . . . را در همان اصفهان گذرانده است پس از درگذشت آیة الله میرزا محمد تقی شیرازی در سال 1338 و ارتحال شیخ الشریعه اصفهانی در سال 1339 ه . ق مرجعیت آیة الله میرزا حسین نائینی و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی در عالم تشیع شهرت به هم رسانید تا این كه در سال 1355 با رحلت آیة الله حاج شیخ عبدالكریم حائری در قم و آیة الله نائینی در نجف زعامت بلامنازع سید در اغلب بلاد اسلامی مسلم گردی. آیة الله اصفهانی ضمن پرداختن به امور علمی و اجتماعی از مبارزه با استعمار انگلیس غافل نبود و به همین دلیل ایشان را از عراق به ایران تبعید نمودند.[10]

دیگر شاگردان

دیگر شاگردان آیة الله درچه ای عبارتند از:

آیة الله حاج آقا حسین علوی (1287 - 1409 ه . ق)[11]

آیة الله میر سید محمد مدرس (والد آیة الله سید حسن مدرس هاشمی فوت 1419ه . ق)[12]

سید محمد علی ابطحی فرزند سید محمد حسینی

میرزا محمد باقر امامی (متوفی 1364 ه . ق)

میرزا مهدی بیدآبادی اصفهانی (فوت 1365 ه . ق)

حاج میرزا فتح الله امامی (متوفی 1377 ه . ق)

حاج ملا فرج الله دری (متوفی 1382ه . ق)

سید محمدحسن سدهی اصفهانی

حاج سید فخرالدین خوانساری (متوفی 1348 ه . ق)

آقا شیخ علی فقیه فریدنی (متوفی 1373 ه . ق)

آقا سید محمد حسین میردامادی سدهی (متوفی 1380ه . ق)

آیة الله حاج شیخ محمد حسن نجفی رفسنجانی (متوفی 1392ه . ق)

عبدالوهاب نصرآبادی (متوفی 1328ه . ق)

محمد همامی فرزند ملاحسن (متوفی 1359ه . ق)

محمد علی یزدی (متوفی 1351 ه . ق)[13]

آیة الله حاج سید جواد قمی،

حاج شیخ محمد ابراهیم كرباسی نواده حاج شیخ محمد ابراهیم كرباسی معروف و هم نام او[14]

عبدالحسین قدسی

محمد حسن طالقانی[15]

آیة الله احمد فیاض فرزند مصطفی فروشانی[16] (متولد 1324ه . ق) .

آثار علمی

از مرحوم آیة الله درچه ای آثار متعددی در فقه و اصول به یادگار مانده كه برخی از آن ها عبارت اند از:

1 - یك دوره فقه و اصول در شانزده مجلد

2 - حاشیه بر متاجر مرحوم شیخ انصاری

3 - حاشیه بر مناسك

4 - رساله ای در جبر و تفویض

5 - حواشی بر رساله عملیه

6 - حاشیه بر اصول دین تالیف شیخ جعفر شوشتری

7 - حاشیه بر مكاسب شیخ انصاری

8 - رساله عملیه[17]

كتاب تقریرات اصولیه  آیة الله سید حسن چهارسوقی (متولد 1294ه . ق) نیز در واقع تقریر درس اصول آیة الله سید محمد باقر درچه ای است.[18]

سید محمد باقر درچه ای بنابر عادت معهود خود كه همیشه بعد از نماز ظهر چهارشنبه از اصفهان به درچه رفته، دو شب مانده و برای نماز ظهر جمعه به اصفهان می آمد، چهارشنبه بیست و ششم ماه ربیع الاخر سال 1342 ه . ق نیز به درچه حركت كرد و در آن جا در شب جمعه بیست و هشتم مطابق پانزدهم قوس ماه شمسی قبل از طلوع صبح به حمام رفت و ناگهان در خزانه آب بین الطلوعین بدون سابقه بیماری خونی دچار سكته مغزی گردید و این عارضه منجر به وفات او شد نخست مردم گمان كردند حالت غش و بی هوشی عادی به وی دست داده است . از این رو، خبر به اصفهان داده و طبیبان حاذق و مشهور به عیادتش رفتند تا سبت به معالجه ایشان اقدامات لازم را به عمل آورند، اما برای آنان معلوم گردید كه مرجع تقلید شیعیان به دلیل ایجاد لخته خونی در عروق مغز در سن 78 سالگی رحلت نموده است . در شب بیست و نهم ربیع الاخر خبر وفات این عالم ربانی در منطقه انتشار یافت، اهل اصفهان و روستاها و برخی آبادی های تابعه به درچه رفتند و روز بیست و نهم پیكر پاك این فقیه فرزانه را با شكوهی تمام و تشییعی توام با ابهت و عظمت و تشكیل دسته های سوگوار از درچه حركت دادند . ازدحام جمعیت و شیعیان علاقه مند به علما و مراجع چنان انبوه بود كه تقریبا از ابتدا تا انتهای مشایعین حدود دو ساعت به طول می كشید . هم چنین به علت شور و التهاب مردم و این كه هر كسی می خواست محض رسیدن به ثواب دوش خود را زیر تابوت حامل جنازه قرار دهد حدود غروب آفتاب پیكر آن عالم را به تخت فولاد اصفهان رسانیدند و در تكیه كازرونی پیش روی ملا عبدالكریم گزی دفن كردند .