تسلیم سه مرحله دارد: تسلیم تن، تسلیم عقل، تسلیم دل.

زمانی که دو حریف با یکدیگر نبرد می‏کنند و یکی از طرفین احساس شکست می‏کند ممکن است تسلیم گردد. در این گونه تسلیم ها، معمولا حریف مغلوب دستهای خود را به عنوان تسلیم بالا می‏کند و از ستیز و جنگ باز می‏ایستد و در اطاعت حریف درمی‏آید یعنی هر طوری که حریفش فرمان دهد عمل می‏کند.

در این نوع از تسلیم، تن و جسم تسلیم می‏شود اما فکر و اندیشه تسلیم نمی‏گردد، بلکه مرتبا در فکر تمرّد است، دائما می‏اندیشد که چگونه ممکن است فرصتی بدست آورد تا دوباره بر حریف چیره گردد. این وضع عقل و فکر او است و از لحاظ عواطف و احساسات نیز دائما به دشمن نفرین می‏فرستد. این گونه از تسلیم که تسلیم بدن است منتهای قلمروی است که زور می‏تواند تسخیر کند.

مرحله دیگر تسلیم، تسلیم عقل و فکر است. قدرتی که می‏تواند عقل را تحت تسلیم درآورد قدرت منطق و استدلال است. در اینجا از زور و بازو کاری ساخته نیست. هرگز ممکن نیست که با کتک زدن، به یک دانش آموز فهمانید که مجموع زوایای مثلث برابر با دو قائمه است. قضایای ریاضی را با استدلال باید ثابت کرد و راهی دیگر ندارد. عقل را فکر و استدلال، تسخیر و وادار به تسلیم می‏کند. اگر دلیل کافی وجود داشته باشد و بر عقل عرضه شود و آن را فهم کند، تسلیم می‏گردد ولو آنکه همه زورهای جهان بگوید تسلیم نباش.

معروف است وقتی که گالیله را به خاطر اعتقاد به حرکت زمین و مرکزیّت خورشید شکنجه می‏دادند وی از بیم اینکه او را آتش بزنند از عقیده علمی خود اظهار توبه کرد، در همان حال روی زمین چیزی می‏نوشت، دیدند نوشته است:

 «با توبه گالیله زمین از گردش خود باز نمی‏ایستد».

زور می‏تواند بشر را وادار کند که به زبان از گفته خویش برگردد ولی فکر بشر هرگز تسلیم نمی‏شود مگر وقتی که با نیروی منطق و برهان مواجه گردد.

قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین[1]

 «دلیل خویشتن را بیاورید اگر راستگو هستید».

سومین مرحله تسلیم، تسلیم قلب است. حقیقت ایمان تسلیم قلب است، تسلیم زبان یا تسلیم فکر و عقل اگر با تسلیم قلب توأم نباشد ایمان نیست. تسلیم قلب مساوی است با تسلیم سراسر وجود انسان و نفی هرگونه جحود و عناد.

ممکن است کسی در مقابل یک فکر، حتی از لحاظ عقلی و منطقی تسلیم گردد ولی روحش تسلیم نگردد. آنجا که شخص از روی تعصب، عناد و لجاج می‏ورزد و یا به خاطر منافع شخصی زیر بار حقیقت نمی‏رود، فکر و عقل و اندیشه‏اش تسلیم است اما روحش متمرّد و طاغی و فاقد تسلیم است و به همین دلیل فاقد ایمان است، زیرا حقیقت ایمان همان تسلیم دل و جان است.

خدای متعال می‏فرماید:

یا ایّها الّذین آمنوا ادخلوا فی السّلم کافّة و لا تتّبعوا خطوات الشّیطان[2]

 «ای کسانی که ایمان آورده‏اید، در قلعه سلم داخل شوید و گامهای شیطان را پیروی نکنید.»

یعنی روحتان با عقلتان جنگ نکند، احساساتتان با ادراکاتتان ستیز ننماید.

داستان شیطان که در قرآن کریم آمده است نمونه‏ای از کفر قلب و تسلیم عقل است. شیطان خدا را می‏شناخت، به روز رستاخیز نیز اعتقاد داشت، پیامبران و اوصیاء پیامبران را نیز کاملا می‏شناخت و به مقام آنها اعتراف داشت، در عین حال خدا او را کافر نامیده و درباره‏اش فرموده است:

و کان من الکافرین[3]

 «و از کافران بود».

دلیل بر اینکه از نظر قرآن، شیطان خدا را می‏شناخت این است که قرآن صریحا می‏گوید: او به خالقیّت خدا اعتراف داشت؛ خطاب به خداوند گفت:

خلقتنی من نار و خلقته من طین[4]

 «مرا از آتش آفریدی و او (آدم) را از گل».

و دلیل بر اینکه به روز رستاخیز اعتقاد داشت این است که گفت:

انظر الی یوم یبعثون[5]

 «پروردگار مرا تا روز رستاخیز مهلت بده».

و دلیل بر شناخت وی انبیاء و معصومین را این است که گفت:

فبعزّتک لاغوینّهم اجمعین الّا عبادک منهم المخلصین[6]

 «به عزّت تو قسم که همه فرزندان آدم را گمراه می‏سازم مگر بندگان خالص شده‏ات را».

مراد از بندگان خالص شده که نه تنها عملشان مخلصانه است بلکه سراسر وجودشان از غیر خدا پاک و آزاد است، اولیاء خدا و معصومین از گناهند؛ شیطان آنان را نیز می‏شناخته است و به عصمت آنان هم معتقد بوده است.

قرآن در عین اینکه شیطان را شناسای همه این مقامات معرفی می‏کند او را کافر می‏خواند و کافر می‏شناسد؛ پس معلوم می‏شود: تنها شناسایی و معرفت، یعنی تسلیم فکر و ادراک، برای اینکه موجودی مؤمن شناخته شود کافی نیست، چیز دیگر لازم است.

از نظر منطق قرآن چرا شیطان با اینهمه شناساییها، از کافران محسوب گشته است؟

معلوم است، برای اینکه در عین قبول ادراکاتش حقیقت را، احساساتش به ستیزه برخاست، دلش در برابر درک عقلش قیام کرد، از قبول حقیقت اباء و استکبار نمود، تسلیم قلب نداشت.[7]